“آژنگ نیوز”:ساختن حمام در دوره قاجاریه یک کار خیر بود. در این خصوص عبداللله مستوفی می نویسد: یک فرد خیر مسجد بزرگی در این بازارچه سرچشمه تهران در سال ۱۲۸۰ خورشیدی ساخته بود . اگر غیر از این بود ناچار حاجی عبدالکریم که حمام مردانه سرچشمه را آنقدر مفصل و بزرگ ساخته بود ، هیچوقت راضی نمیشد که زنانه آن بقدری کوچک باشد که بحمام کوچکه معروف شود ناگزیر احترام بوقف مسجد موجب کوچکی این حمام شده است.
در این وقت مردم در ساختن حمام نظری بعایدی آن نداشتند اجاره حمامها همیقدر بود که برای تعمیر دیگ و اصلاح و سر بستن سیخ تونتابی و پاک کردن زیر کار و یکسال در میان سفیدکاری و آهک برى داخله و هر چند سال یکبار خالی کردن چاههای حمام کفایت کند.
هیچوقت حمامها را از روی خرجیکه در آن شده بود قیمت نمیکردند بلکه همیشه این مخارج را برآورد میکردند و اگر مازادی میماند از روی تومانی چند تومان ، روی حمام قیمت میگذاشتند ساختن حمام یکنوع کار خیر بود مسلمانها حاجت بتطهیر پیدا میکنند باید بنماز صبح برسند و راه حمام دور است فلان دارند؛ محل یا فلان اهل خیر خارج از محل برای رفاه مسلمانها حمام میساخت.
اجبار شرعى بتطهیر سبب میشد که هر کس هفته ای یکی دو بار شست و شو کند بطوریکه بدن عمله آندوره از بعضی نخست وزیران امروز ما نا تمیزتر نبود. درست است که آب حمامها پاکیزه نبود ولی بخاطر داشته باشیم که هنوز خطر میکروب در اروپا هم معلوم نبود و آب همینقدر که از حدکر میگذشت و رنگ یا بوی آن تغییر نمییافت قابل استعمال بود.
حالا هم معلوم نیست که در آتیه در طب چیزهائی کشف نشود که دلیل سلامت ماندن بدن انسان را در فرورفتن بآنقدر میکروب ظاهر نسازد زیرا چنانکه میدانیم طب لا ینقطع در تغییر و هنوز هم بهیچ جا نرسیده است در قحطی ۱۲۹۶ شمسی خوردن سبزی خام برای حصبه و تیفوس مضر بود و این بی احتیاطی را باعث نقل این مرض میدانستند و امروز شپشرا ناقل این مرض میدانند از کجا که فرداشتر در ایجاد این مرض مؤثر شناخته نشود. اسرار طبیعت بزرگتر از اینهاست که باین زودیها و مفتیها بشر بتواند ادعا کند که بحقایق آن رسیده و تمام آنرا کشف کرده است.
استادی هم که حمام را اجاره میکرد و دویست سیصد تومان سرمایه خود را در عوض اثاثه از قبیل لنگ و لوازم و سوخت و گرمی آب و هوای حمام مایه میگذاشت بعد از وضع مصارف عادی و جاری بروزی هفت هشت قرآن قانع بود تمام این مقدمات سبب میشد که پول حمام از صد دینار بیشتر نباشد بطوریکه با پنج شش شاهی ،مخارج مؤمن سر تراشیده کیسه کشیده و صابون زده، تر و تمیز از حمام بیرون میآمد آنها که میخواستند از استاد و جامه دار سر حمام ودلاک آبگیر و داخل آن احترام زیاد تری دریافت کنند ده شاهیکه مایه میرفتند کار از هر حیث سکه بود یکفران پولی بود که اعیان درجه اول برای حمام میدادند و در حقیقت سه ربع آن بمنزله انعام بود .
حمامیها سوخت کاروانسراها را از کاروانسرادارها اجاره میکردند و با نگاهداری یک قاطر یا یکی دو الاغ و یکنفر آدم که بین کاروانسرا و حمام بکار حمل سوخت مشغول میگردید.
طایه سوخت را مثل کوه بلند میکردند و با آدمکی که بالای آن برای جلوگیری از خرابکاری کلاغ از کهنه و پارچه میساختند دست نخورده میماند بر فرض اینکه کاروانسرائی هم در نزدیک حمام نبود که سوخت آن بدرد حمام ،بخورد طویلۀ اعیان محل که از دوسه الی ده بیست سر اسب و قاطر در آن بسته بود زیاد بود و هر جوال سوخت که اقلا پانزده من وزن داشت بده شاهی خرید و فروش میشد مگر یک حمام چقدر سوخت میخواست که مستلزم مخارج سنگین و فراهم کردن آن زحمتی داشته باشد؟ این حمامیها همیشه گرم کردن یکی حمام سرخانه اعیان محل را هم مقاطعه میکردند که ببزرگی و کوچکی حمام ماهیانه از سه چهار پنج تا شش هفت تومان از هر حمام میگرفتند. این حمامها را بین خود حمامهای اندرونی می گفتند .
گروه تاریخ