“آژنگ نیوز”: تاریخ واژه‌گزینی در ایران از طرفی با تاریخ تحولات علمی و از طرف دیگر با تاریخ تحولات زبان فارسی ارتباط نزدیک دارد. تحولات علمی را در ایران پس از اسلام می‌توان به دو دورۀ شاخص تقسیم کرد: دورۀ اول فاصلۀ بین سده‌های چهارم تا هفتم هجری است که پیامد نهضت ترجمه (تلاش برای جمع‌آوری تمام دانش و کتاب‌های تمدن‌های پیشین جهان و ترجمۀ آن‌ها به یک زبان) در دورۀ خلافت عباسیان محسوب می‌گردد و در آن، دانشمندان برجسته‌ای همچون ابوریحان بیرونی و ابن‌سینا ظهور کردند؛ و دورۀ دوم از تأسیس مدرسۀ دارالفنون، که طلیعۀ ورود علوم جدید به ایران بوده، شروع می‌شود. این دوره تا به امروز ادامه دارد.
معلمان و مترجمان دارالفنون را می‌توان اولین گروه واژه‌گزینان در حوزه‌های مختلف علوم جدید به‌شمار آورد. همچنین، تألیف اولین فرهنگ مفصل چندزبانۀ علمی با عنوان فرهنگ پزشکی دارویی مردم‌شناسی به همت یوهان شلیمِر هلندی را می‌توان اولین تلاش نظام‌مند در جهت توصیف و استانداردسازی اصطلاحات علمی فارسی در دو سدۀ اخیر درنظر گرفت. حساسیت‌های زبان‌آگاهانه و اصطلاح‌آگاهانۀ جامعۀ علمی ایران پس از این دوره رو به گسترش نهاد، چراکه زبان علمی به‌طور اعم و اصطلاحات علمی به‌طور اخص، نه‌تنها وسیلۀ ارتباط علمی، بلکه مهم‌تر از آن، وسیلۀ درک و یادگیری و آموزش مفاهیم علمی محسوب می‌شوند. نخستین کوشش‌ها برای تأسیس یک نهاد برنامه‌ریزی زبانی در این دوره شکل می‌گیرد. معین‌الملک، سفیر ایران در عثمانی در دوره‌های ناصری و مظفری، و همچنین میرزا رضا بَکِشْلو، دبیر اول سفارت ایران در عثمانی در دورۀ ناصری، از اولین افرادی بودند که ضرورت تأسیس یک آکادمی زبان و وضع و استانداردسازی اصطلاحات مرتبط با مفاهیم جدید علمی را مطرح کردند. این خودآگاهی زبانیِ نگرش‌های جدید نسبت به برنامه‌ریزی زبانی متأثر بود از جنبشی اصلاحی در عثمانی موسوم به «تنظیمات» که با صدور فرمان گلخانه از جانب سلطان عبدالمجید در سال ۱۲۱۸ هجری شمسی رسمیت یافت.
تأسیس مجلس آکادمی (۱۲۸۲) در آستانۀ انقلاب مشروطیت، اولین اقدام عملی در جهت شکل‌گیری یک نهاد رسمی برنامه‌ریزی فارسی بود؛ اما فعالیت آن پس از مدت کوتاهی متوقف شد. پس از انقلاب مشروطه و پیش از تأسیس فرهنگستان اول، بار دیگر تأسیس یک نهاد رسمی برنامه‌ریزی زبانی مورد توجه دولتمردان قرار گرفت؛ ازجمله مستوفی‌الممالک، نخست‌وزیر احمدشاه، که این امر را در دستور کار کابینۀ خود گنجانده بود و متأسفانه با شروع جنگ جهانی اول (۵ مرداد ۱۲۹۳ تا ۱۹ آبان ۱۲۹۷ هجری شمسی) تحقق نیافت. اما، درعین‌حال، سه نهاد نیمه‌رسمی در این دوره با هدف واژه‌گزینی شکل گرفت: انجمن لغت‌سازی وزارت جنگ (۱۳۰۳)، آکادمی ادبیات و صنایع ظریفه (۱۳۰۵)، و انجمن واژه‌های دانش در دارالمعلمین عالی (۱۳۱۱).
منبع: رضا عطاریان (پژوهشگر ارشد گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی)، «تاریخچۀ واژه‌گزینی در ایران»، در: دربارۀ گونۀ علمی زبان فارسی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۴۰۲، ص ۹۳ و ۹۴.
گروه گزارش