“آژنگ نیوز”:مشیرالدوله پیرنیا یکی از چهره های ویژه تاریخ معاصر ایران به شمار میآید.او یکی از معدود شخصیتهای چند وجهی یکصد ساله اخیر است.پیرنیا یک چهره سیاسی و اداری بود او درمجموع سه بار وزیر امور خارجه، هفت بار وزیر عدلیه، دوبار وزیر علوم و اوقاف،سه بار وزیر جنگ،یک بار وزیر تجارت و یک بار نیز به وزارت پست و تلگراف منصوب شد. اما همین فعال سیاسی و حکومتی به کار پژوهش نیز توجه داشت.
پیرنیا یکی ازاولین کسانی بود که پژوهش‌های تاریخی نوین را در ایران انجام داد وکتاب سه جلدی و مفصل ایران باستان را منتشر کرد، او در نگارش این کتاب ازتحقیقات جدید و یافته‌های باستان‌شناسی غافل نماند.یکی از ویژگی‌های مهم کتاب او در مورد تاریخ باستان ایران،استفاده از گزارش‌های کاوش‌های باستان‌شناسی برای نخستین بار است. او این اطلاعات را از ایران شناسان اروپایی مانند هر تسفلد به دست آورد.او در مورد تدوین این کتاب چنان جدی بود که می گویند زبان یونانی باستان را یاد گرفت تا از منابع اصلی یونانی استفاده کند .در حقیقت پیرنیا با تدوین این کتاب در زمینه روشن ساختن تاریخ تاریک و ناشناخته ایران باستان؛ پیشگام بود.چون تا قبل از تدوین این کتاب ،از مرزهای جغرافیایی حکومت ایران،از جزییات اشخاص و افراد حاکم ،همچنین اوضاع ،اقتصادی،سیاسی و فرهنگی اطلاعات پراکنده واندکی موجود بود.ضمن اینکه با گذشت زمان و انتشار کتابهای دیگر در خصوص تاریخ ایران باستان ،جایگاه این کتاب همچنان حفظ شده و به اطلاعات ارایه شده در کتاب پیرنیا خدشه جدی وارد نگردید.در مجموع هدف مشیرالدوله از نوشتن این تاریخ، ارج گذاری و نشان دادن پیشینه و عمق و غنای تاریخی تمدن و فرهنگ ایرانی در زمانی بود که برخی، سعی در کتمان و مخدوش سازی چهره روشن آن داشتند.
در کنارتحقیق وپژوهش او به ساختن بنیادها ومراکز آموزشی درجهت ارتقاء سطح دانش نخبگان و عموم مردم نیز اهتمام می ورزید. تأسیس مدرسه علوم سیاسی جهت تربیت سیاست پیشگان و مدرسه نظام از مهم‌ترین اقدامات فرهنگی اوست. پیرنیا با بینشی دقیق به نیازهای علمی فعالان سیاسی پی برد و با تلاش بسیار موفق به تاسیس مدرسه عالی علوم سیاسی درتهران شد و به این جهت بانی و موسس آموزش عالی حقوق در ایران نیزشناخته می شود.لازم به توضیح است که در این دوران علوم سیاسی بخشی از دانش حقوق بود و هنوز به عنوان دانش مستقل به رسمیت شناخته نشده بود. پیرنیا در واقع در زمانی که مشکلات عدیده سیاسی و مالی، راه ترقی علمی را کند یا مسدود کرده بود،این مرکز مهم آموزشی را تاسیس کرد.همچنین در کنار مدیریت این مدرسه به تدریس دروسی در رشته حقوقی و سیاسی پرداخت. پیرنیا، همواره به علم و آموزش مداوم اهمیت می‌داد.لازم به یاد آوری است که توجه او به تحقیق و نیز تاسیس نهادهای آموزشی؛ برگرفته از علاقه اش به تحصیل و نیز تولدش در یک خانواده فرهنگی بود.
حسن پیرنیا که دراوایل سال ۱۲۵۱هجری شمسی به دنیا آمده است،پدرش نصرالله‌خان نایینی وزیر امور خارجۀ دوران قاجار و نخستین رییس‌الوزرای عصر مشروطه بود. وی به تشویق پدر تحصیلات مقدماتی فارسی و عربی را در خانه و نزد معلم خصوصی فراگرفت. پس از آن به همراه دو برادرش، حسین وعلی برخلاف دیگر محصلین که عازم کشورهای غربی می شدند؛برای ادامه تحصیل راهی روسیه شد. تحصیلات نظامی و سپس تحصیلات حقوقی خود را در دانشکده حقوق مسکو تمام کرد .بدین ترتیب به واسطه تحصیل با دنیای مدرن و پیشرفته آن روزگار نیز آشنایی یافت. او همچنین به زبان های فرانسه، انگلیسی،عربی و روسی مسلط و با زبان یونانی قدیم آشنا بود و در ۵۸ سالگی به منظور استفاده از متون ادبی آلمانی، به خودآموزی این زبان روی آورد.
بعد از اینکه در سال ۱۳۱۷ پدرش میرزا نصرالله‌خان نایینی به سمت وزیر امور خارجه منصوب شد او نیز اولین مقام دولتی اش را بدست آورد و به ریاست اداره بایگانی وزارت خارجه منصوب شد.
در این زمان ویژگی دیگر پیرنیا شکل گرفت اوهمواره به تدوین قانون و مقررات برای ضابطه مند شده فعالیتها توجه نشان می داد. از دیدگاه پیر نیا تدوین مقررات برای فعالیتهای حکومتی یعنی تدوین راهکار برای آیندگان.نخستین کار پیرنیا پس از ورود به وزارت خارجه، نوشتن نظامنامهٔ حق ویزا و سایر تصدیقات اتباع ایرانی خارج از کشور بود. همچنین او در زمان وزارت خود در عدلیه، با الهام از سیستم قانونی فرانسه، دست به اصلاحاتی در سیستم قانونی ایران زد.همچنین امتحان از قضات و وکلا را شرط احراز شغل قضاوت و وکالت قرارداد.
زندگی شخصی پیر نیا نیز با انتصاب به سمت منشی مخصوص صدراعظم امین‌السلطان و راهیابی به دربار مظفرالدین شاه شکل گرفت. در همین سال‌ها بود که او با دختر میرزا احمدخان علاءالدوله از اعضای درجه اول دربار مظفرالدین شاه بود؛پیوند زناشویی بست و در دوران حیاتش صاحب ۷ فرزند شد.
پیرنیا در سفر دوم مظفرالدین شاه به اروپا در سال ۱۳۲۰ قمری به عنوان مترجم با شاه همراه شد و پس از بازگشت از سفر، به سمت سفیر ایران در پطرزبورگ منصوب شد. این ماموریت سه سال به طول انجامید.
پس از مرگ مظفرالدین شاه، حسن پیرنیا مامور شد تا به منظور اعلام خبر تاجگذاری محمدعلی شاه به پطرزبورگ، پاریس و لندن سفر کند. او بعد از بازگشت به ایران به لقب «مشیرالدوله» که از القاب پدرش بود، ملقب شد.
از همین زمان نیز شاهد حضور مستمر او در دولتهای متعدد دوران مشروطه ؛هستیم . در ابتدا او در کابینهٔ مشیرالسلطنه به وزارت عدلیه رسید و سپس در کابینه ناصرالملک وزارت امور خارجه را برعهده داشت،تا اینکه نهایتا به قله مقامات اداری آن دوره یعنی نخست وزیری رسید.
در زمان حکومت احمدشاه،او پس از نظرخواهی از مجلس؛مشیرالدوله را مأمور تشکیل کابینه کرد.مشیرالدوله هنگام معرفی وزرا و ارائه رئوس برنامهٔ دولتش در عرصهٔ سیاست خارجی و داخلی، مهم‌ترین برنامه‌های خود را حفظ بی‌طرفی، اصلاح دوایر دولتی و پرداخت حقوق معوقهٔ ژاندارمری و نظمیه اعلام کرد.اما مدت صدارت او بسیار کوتاه بود و پس از 40 روز مجبور به استعفا شد.
در این دوران مشیرالدوله علاوه برنخست وزیری ادارهٔ وزارت جنگ را هم برعهده داشت.درهمین دوران با تقاضای انگلیس مبنی بر برکناری افسران سوئدی، برکناری مخبرالسلطنه از حکومت فارس،جلوگیری از فعالیت جاسوسان آلمانی و پذیرش حضور نیروهای روسیه درخاک ایران مخالفت کرد.اما نیروهای روسیه به بهانهٔ پیشروی قوای عثمانی، از قزوین به سوی تهران حرکت کردند و مجلس نیز با پیرنیا همراه نشد و سفرای روس و انگلیس به اتفاق خواهان برکناری وی شدند و در نتیجه، مشیرالدوله در ۲۵ فروردین ۱۲۹۴ هجری شمسی بعد از حدود استعفا کرد.
مشیرالدوله پیرنیا در تلاش برای خاتمه دادن مسالمت‌آمیز به قیام جنگل نیز هیات‌هایی نزد میرزا کوچک‌خان فرستاد، و از سوی دیگر هیاتی را با اختیارات تامه روانهٔ مسکو کرد، و تقریباً همزمان با آن نیروهای قزاق و ژاندارم را برای پایان دادنِ قیام به مازندران و گیلان فرستاد.
درکودتای ۱۲۹۹،مشیرالدوله مانند سایرین دستگیر نشد،اما در مدت حاکمیت سیدضیاءالدین طباطبایی خانه‌نشین بود.
اما پس از قوام، با اعلام تمایل مجلس، مشیرالدوله در بهمن ۱۳۰۰ برای سومین بار رییس کابینه شد.
در آستانهٔ انتخابات مجلس پنجم، مشیرالدوله که ریاست انجمن نظارت بر انتخابات را به عهده داشت، با اعلام تمایل مجلس برای چهارمین بار ریاست وزرا را پذیرفت و در آخرین نشست مجلس چهارم در خردادماه ۱۳۰۲، کابینهٔ خود را معرفی کرد، اما این کابینه که به دولت محلل شهرت یافت ؛دوام نیاورد و پیرنیا در اعتراض به دستگیری و تبعید قوام‌السلطنه توسط سردار سپه در آبان ماه همان سال از قدرت کناره گرفت.
میرزا حسن‌خان مشیرالدوله در مجموع ۴ بار رییس‌الوزرا شد و ۲۴ بار به مقام وزارت رسید. او همچنین در دوره‌های دوم و سوم و چهارم و پنجم و ششم، نماینده مردم تهران در مجلس شورای ملی بود. پیرنیا پس از آنکه به کلی از مشاغل دولتی کناره‌گیری کرد و چنانکه اشاره شد درده سال آخر عمراغلب به کارهای فرهنگی و علمی پرداخت و از جمله مشغول تالیف کتاب سه جلدی «تاریخ ایران باستان» شد.از دیگر آثار او نیز می‌توان به کتابهای حقوق بین‌الملل، خطوط برجستۀ داستان‌های ایران قدیم،دستورالعمل اصول و محاکمات جزایی و قوانین موقتی محاکمات حقوق اشاره کرد.هرچند مشیرالدوله تا پایان عمر خانه‌نشین بود، اما همچنان حساسیت خود را نسبت به مسائل مهم روز حفظ کرد و از جمله در مسائلی همچون قرارداد نفت در سال ۱۹۳۳ به بیان مخالفت‌های خود پرداخت.
حسن پیرنیا سرانجام در ۲۹ آبان ۱۳۱۴ شمسی بعد از دو سال بیماری سخت،در سن ۶۳ سالگی در خانه شخصی خود در خیابان منوچهری تهران درگذشت و درآرامگاه خانوادگی درامامزاده صالح تجریش به خاک سپرده شد.خانه‌ای که حسن پیرنیا در آن زندگی می‌کرد به نام عمارت مشیرالدوله یا عمارت پیرنیا در زمره آثار ملی به ثبت رسیده است.
گروه تاریخ