“آژنگ نیوز”:پیدایش نام ایران به روایت ارنست هرتسفلد بیانگر یکی از ریشه‌های شکل‌گیری نام ایران است.ارنست هرتسفلد در نخستین سخنرانی خود از مجموعه سخنرانی های ایراد شده در آکادمی انگلستان که در سوم دسامبر سال ۱۹۴۳ انجام شد و سپس در کتاب تاریخ باستان شناسی ایران منتشر شد، اظهار داشت که نام ایران برگرفته از نام جغرافیائی سیاسی آریانام خَشَثَرم(۱) به معنای “پادشاهی آریاییان” است که نام قومی جدید ایرانی از آن گرفته شده است.
او اضافه می کند این نام در کتیبه های فارسی باستان نیامده است، اما عنوان رسمی متاخر ایرانشهر بر مفهوم شکل کهن آن دلالت دارد و در متون اوستائی با واژه هائی شعر گونه به جای شکل خَشَثَرم به معنای “پادشاهی”، مورد استفاده قرار گرفته است. نخستین اشاره به نام اَریَنَه(۲) به مثابه اصطلاحی سیاسی، توسط جغرافی دان و کتابدار بزرگ اسکندریه، اراتوستنس، در نیمه دوم سده سوم پیش از میلاد، برای نامیدن بخشهائی از پادشاهی کهنی که در آن زمان به استقلال دست یافته بود، انجام گرفته است.
باستان شناس بزرگ آلمانی با طرح این مسائل در واقع به استحکام و تائید نظریات پیشین خود می پردازد. نظریاتی که در مقاله ای درباره سیستان و پژوهشهای باستان شناسی وی در کوه خواجه ابراز شده و سپس در کار دیگر او یعنی ایران در شرق باستان نیز انعکاس یافته است.
در این کار اخیر که حدود ده سال پس از مقاله سیستان منتشر شد، هرتسفلد چنین در می یابد که اگر چه در کتیبه های هخامنشیان، مفهوم “پادشاهی” همراه صفت اریه(۳) و یا همراه اسم در حالتِ اضافیِ جمع اَریانام(۴) نیامده است، اما اصطلاح آریه شَیَنم(۵) یعنی ایریو _ شینه(۶) در مهر یشت می تواند به نوعی بیان غیر مستقیم عنوانی رسمی به زبانی شعر گونه باشد.
این نظریه در عبارت مورد اشاره هرتسفلد: در متون اوستانی با واژه های شعر گونه جایگزین شده است، به روشنی آمده است. به عقیده هرتسفلد اشاره غیر مستقیم دیگری به این نام در عبارت اوستائی متاخر(۷) ایرانویج در دائیتی نیک’ نامی ساختگی برای سرزمین آریاها، شکلی شبه اوستائی که توسط دبیران اشکانی جهت از بین بردن خلاء موجود بین دو مفهوم مرتبط با یکدیگر، یعنی(۸) به مثابه وطن اولیه اَریانام خشَثرم(۹) به معنای موطن حالیه، ابداع شده است. این نظریات، بازتاب عقاید شخصی هرتسفلد درباره مسئله بغرنج اَیرینه وئیجه است که در آن از مطالعات بنونیست و کریستن سن نیز بهره جسته است. (ص ۲۹-۳۰)
۱)Aryanam Khshathram
۲)Ariana
۳)arya
۴)aryānām
۵)ārya-shayanam
۶)airyõ-šayana
۷)airyanam vaējē vanhuyå dāityayå
۸)vējo vahvyå dātiyayå
۹)āryānām xšaųram
مأخذ: نیولی، گراردو. آرمان ایران (جستاری در خاستگاه نام ایران). ترجمه: منصور سید سجادی. موسسه فرهنگی و هنری پیشین پژوه. تهران. سال ۱۳۷۸
گروه تاریخ