در میان جشنهای زمستانی بزرگداشت شب چله بزرگ و شب چله کوچک بیش از دیگر جشنها رواج داشته است. البته امروزه مراسم شب چله را با عنوان شب یلدا می شناسیم .مراسم شب یلدا از جمله مراسمی است که بیشتر برای خانواده ها مناسبت دارد،به بیان دیگر حضوردر این مراسم برای خانواده ها و در خانه هایشان طراحی شده است.برخی از آیین ها برای انجامش باید به بیرون از خانه رفت و در محیط زندگی عمومی و جامعه حضور یافت.از این رو یلدا از جمله مراسمی است که به تحکیم بنیان خانواده و تقویت روابط درونی خانواده ها مساعدت می کند.
یلدا از جمله رسم و رسوم قدیمی است والبته رسوم سنتی، با مرور زمان تغییراتی پیدا کرده و مطابق با شرایط اجتماعی تحولاتی می یابند.مثلا همین مراسم شب یلدا امروزه بصورت مدرنی اجرا می شود.بدین ترتیب که به اینگونه مراسم نکاتی افزوده شده است.به عنوان نمونه،برخی سعی می کنند که مراسم ازدواج و عروسی را در شب یلدا برگزار کنند، یا حتما در شب یلدا انواع تنقلات ،شیرینی ها،میوه ها(حتی میوه هایی که فصل آن نیست مثل هندوانه یا میوه های مدرن! مثل موز وآناناس را بخرند و بخورند).یا در قدیم در روزهای زمستانی و سرد مردم درخانه هایشان کرسی میگذاشتند و سفره شب یلدا برروی کرسی شکل میگرفت ،اما امروزه روی میز ناهار خوری و یا سفره ای بر روی زمین ؛به عنوان سفره یلدایی شناخته می شود.به هیمن دلیل است که آیین ها از زمان شکل گیری تا دورانهای بعد، دچار تحولاتی شده و در مقاطع تاریخی مختلف با شدت و ضعف بیشتر یا کمتری هم اجرا شده اند.همچنین نظر دستگاه رسمی کشور نیز در رونق و رواج اینگونه مراسمها نقش داشته است.مراسم یلدا نیز از چنین الگویی پیروی می کند.
ایرانیان مانند برخی دیگر از ملل از جمله یونانیان به خورشید و نور علاقه خاصی داشتندوغیبت طولانی خورشید در شب اول دی ماه آنان را به انتظار وا می داشت و معتقد بودند خورشید بعد از یک غیبت طولانی در صبحدم شب یلدا متولد می شود. در اینجا برخی مدعی اند که رومی ها نیز مانند ایرانی ها با توجه به اهمیتی که به خورشید می داده اند،همزمان با شب یلدای ایرانی مراسمی مشابه می گرفتند که با گذشت زمان ،آن مراسم یلدایی ،تبدیل به جشن نوئل و کریسمس شده و آن را با روز تولد حضرت مسیح(ع) مطابقت داده اند.
در خصوص طولانی بودن شب یلدا باید افزود؛از نظر میزان زمانی نیز شب یلدا واقعا طولانی ترین شب سال است.در 30 آذر ماه طول شب 14 ساعت و18 دقیقه برحسب زمان متوسط است.طول مدت روز نیز 9 ساعت و 42 دقیقه است.از این تاریخ به بعد،از طول شب کم و بر طول روز افزوده می شود.این محاسبه در اول تیر ماه برعکس است.یعنی در اول تیر طول روز 14 ساعت و 28 دقیقه است و طول شب هم فقط 9 ساعت و 23 دقیقه است.از این تاریخ نیز از طول روز کاسته شده و بر طول شب افزوده میگردد.از این رو به لحاظ تقویمی و محاسبه زمانی شب یلدا طولانی ترین شب سال است.
اما دلیل نامگذاری یلدا چیست؟یلدا یک لغت و کلمه سریانی و آرامی است و نیز ریشه عربی دارد و به معنی تولد و میلاد است.چنانچه اشاره شد پس از شبی طولانی مردم می توانند شاهد تولد خورشید باشند. این تولد را مانند تولد های دیگر از جمله تولد افراد خانواده و در ابعاد گسترده تر، تولد سال جدید(نوروز باستانی) را نیز جشن می گرفته اند.
البته اشاره به این نکته نیز ضرورت داردکه در ادوار قدیم، اصولا ماه آذرو ماه دی از ماههایی بودند که برای خود جشنهایی داشت،همین مراسم شب یلدا در دوران ایران باستان هشت روز بود،از اواخر ماه آذر شروع می شد وروز آخر آن به شب چله بزرگ یا یلدا می افتاد . این جشن را “دیباذر” می خواندند.از این روست که فردوسی می گوید:زدیبا ذرت خرمی بهره باد-همان آذرت سال و مه شهره باد.
در ماه دی نیز جشنی به نام” دی به مهر” در روز پانزدهم دی برگزار می شد. اما در دوران جدید،شکل گرفتن زندگی شهری فرصتی برای گذران ماهها به جشن باقی نگذاشته ویلدا به نسبت دیگر جشنها جایگاه ویژه ای یافته است.
در اینجا به برخی از آداب و رسوم شب یلدا وآنچه در قدیم سنت بوده اشاره می شود.البته باید تاکید شود در دهه های 20 خورشیدی به بعد بود که شب یلدا مورد توجه بیشتری قرار گرفت. در این دوران برخی از رسوم چنین بودند:تهیه انواع و اقسام خوردنی ها برای این شب یکی از مهمترین عادات بود.بخش مهمی از خوردنی ها را میوه ها به خود اختصاص می دادند.از آن جمله هندوانه،خربزه،انواع مرکبات و در سالهای اخیر انار هم به این فهرست افزوده گردید.دلیل خوردن هنداونه خربزه را هم این موضوع عنوان می کردندکه چنانچه در شب یلدا خربزه و هندوانه می خوردند،در تایستان سال بعد تشنگی آنها را عذاب نمی داد.
بیشتر خانواده ها شب یلدا زیر کرسی نشسته،شام مفصلی که تدارک دیده را میل کرده و بعد از صرف شام از انواع آجیل ،میوه هایی که روی کرسی گذاشته بودند، به تدریج بهره مند می شدند. در این حین، پیر ترین عضو خانواده داستانهای متعددی را روایت میکردند.
در برخی از خانه ها نیز از کتابهای حافظ فال گرفته و یا کتاب شاهنامه را می خواندند.در اینگونه موارد یکی از بزرگان خانواده که صدای خوبی هم داشت شعر مربوط به فال هر کدام از افراد را با آواز خوشی می خواند. کار تفال زدن نیز انواعی داشت. گاهی فرد تفال زن خود برای افراد خانه یکایک صفحه ای از کتاب حافظ را باز میکرد و فال هرکس را می خواند. در شیوه ای دیگر حاضران شماره صفحه ای را می گفتند ،سپس آن صفحه باز شده و فال آن فرد خوانده می شد.البته این کار علاوه بر جنبه سرگرمی ، ابعاد فرهنگی و ادبی داشت ومی توانست به ترویج کتاب خوانی هم منجر می شد.
همچنین در قدیم برخی خرافات هم رواج داشته که البته بیشتر درآن نکات طنز نهفته است. مثلا برخی پیرزنهای قدیمی عقیده داشتند ،چنانچه زنی در شب یلدا باردار شود،یا فرزندش سیاه بدنیا خواهد آمد یا قد بلند؟!!
همچنین ازدیگراعتقادات تهرانی های قدیم برای بخت گشایی دختران این بود که در شب یلدا، دخترشان را از میان کمان پنبه زن عبور می دادند و اعتقاد داشتند که به زودی زه کمان پاره می شود و بخت دخترشان هم باز می گردد!
برای پیرمردها این نوع خرافات در قالب بازی جناق ظهور می کرد. جناق شکستن،از رسم های قدیمی بود و پیرمردهای با حوصله گاه تا دو سه سال نمی توانستند بر حریف خود غالب شوند و شرط جناق را ببرند.
در دهه 30 و 40 خورشیدی زورخانه ها و قهوه خانه ها درشب یلدا تا صبح باز بود وعده ای که وضع مالی بهتری داشتند ،ترجیح می دادند شب یلدا را در قهوه خانه و زورخانه به صبح برسانند.حتی عده ای هم پس از ساعت 12 شب،وقتی اعضاء خانواده به خواب می رفتند ؛تازه از خانه خارج شده و به شب نشینی درقهوه خانه و زورخانه میرفتند.البته این رویه بیشتر مختص کسبه وبازاریان بود که در طول روزهای سال هم به قهوه خانه زیاد می رفتند.در قهوه خانه نقال و شاهنامه خوان و بعضی شعبده بازها جمعیت را سرگرم می کردند.برخی ازقهوه خانه ها تا 4 صبح شب یلدا باز بودند،اما برخی دیگر هم در قهوه خانه را می بستند و مشتری ها همانجا می ماندند.تا اذان صبح هم در قهوه خانه می ماندند و بعد از اذان صبح به حمام رفته تا کسالت شب زنده داری را مرتفع کنند.
نوع دیگری ازمراسم شب یلدا که درهمین سالها رواج داشت،مراسم “شب خوانی” بود.به این ترتیب که در هر محله یکی یا دوتا از اشخاص مومن ومعتقد وضمنا خوش آواز،ازنیمه شب بالای پشت بام می رفتند ومناجات ودعا و اشعار مذهبی می خواندند.
در روستاها نیز وضعیت دیگری حاکم بود. مردم روستا شام را در خانه هایشان می خوردند،سپس خوردنی های شب یلدا را که به آن شب چره میگفتند،به همراه خود برداشته و به منزل یکدیگر رفته و دورهم جمع شده و مراسم کتاب خواندن و تفال را برگزارمی کردند.
در برخی از خانواده ها نیزرسم بود که اگر کسی نامزدی و یا زنی عقد کرده داشت،حتما باید شب یلدا یا شب چله برای او هدایایی شامل میوه و آجیل بفرستد.در این میان ارسال هندوانه،خربزه و انار از ملزومات اصلی بود.البته در برخی شهرستانها این رسم مفصل تر برگزار می شد.مثلا در مشهد خانواده داماد برای خانواده عروس خوانچه عروس می فرستاد.آنچه که در خوانچه عقد قرار می گرفت عبارت بوده از:یک قواره پارچه پیراهنی،دستبند،گردن بند،طلا آلات و سایر وسایل زینتی و یا انواع لباسها .در این خوانچه میوه هایی از قبیل،هندوانه خربزه ،انار،انگورو مرکبات نیز قرار داده می شد.
معمولا میوه های غیرفصلی در قدیم درداخل سردابه ها نگهداری می شد تا در زمستان و یا مناسبتهایی مثل شب یلدا ،با آن از خود و مهمانان پذیرایی کنند و یا چنانکه اشاره شد آن را به عنوان هدیه به خانه اقوام و آشنایان بفرستند.
امروزه البته بیشتر این رسوم فراموش شده به غیر از آنکه در شب یلدا انواع و اقسام خوردنی تهیه شده ومصرف شود! البته این هم نکته مثبتی است،زیرا نکته مهم گرد آمدن خانواده در کنار هم است.بویژه آنکه حضور در کنار بزرگان خانواده،به معنای تقویت روابط عاطفی در خانواده ونشر اخلاق است.همچنین در ابتدای این مطلب اشاره شد،که آیین یلدا با شرایط مختلف اجتماعی هماهنگی داشته و امسال نیز با وضعیت ویژه جامعه ،ناشی از کورونا،می توان مناسب با این اوضاع،رسوم و آیین کهن را برگزار کرد.چراکه جشنها موجب تداوم سرزندگی در این جهان است به همین جهت به عنوان حسن ختام به نوشته پورداوود در خصوص ویژگی های جشنهایی مثل شب چله و یلدا اشاره می شود:
یکی از دلائل عظمت تمدن ایران وجود جشنهای بزرگ ملی است که نظیر آنها را در میان ملت‌های دیگر کمتر می‌توان یافت.
جشن نتیجهٔ آسایش و به عبارت دیگر حُسنِ تدبیر در امور اجتماعی و فردی و بالنّتیجه نشانهٔ بزرگی کمالِ تمدنِ یک قوم است.
بنابراین اگر هیچ‌گونه دلیلی برای نمایاندن کمال معنوی و مادی ایران باستان در میان نبود، همین یک دلیل می‌توانست ما را به حقایق انکار‌ناپذیری راهنمایی کند.
زیرا بسیار واضح است که تا اندیشهٔ آدمی از بند سختی‌های زندگی نرهد و دل را خلوتگاهِ مهر و آسایش نیابد، هیچ‌گاه نوشخندی بر لب نتواند داشت، و دست‌افشانی و پای‌کوبی که مظهرِ بارز شادمانی و نشاط است، از سرور وی حکایت نخواهد کرد، وجشن وصالی چنانکه سعدی گفت، على رغم دشمن تنگدستی و سختی فراهم نخواهد گشت.
امشب به راستی شبِ ما روزِ روشن است
عیدِ وصالِ دوست ،علی رغم دشمن است
حسن محرابی
گروه گزارش