یازده تیر ۶۵۳؛ ۷۴۶ سال پیش در چنین روزی خواجه نصیر الدین طوسی پزشک ، منجم ،ریاضی دان و کارشناس موسیقی در بغداد درگذشت. سروده اوست: “چون بوده گذشت و نیست نابوده پدید/ خوش باش و غم بوده و نابوده مخور”.
محمد بن محمد بن حسن مشهور به خواجه نصیرالدین طوسی در سال ۵۷۹ خورشیدی در طوس زاده شد.
پدرش فقیه شیعه بود و مقدمات فارسی، عربی و فقه را به او آموخت و او را پس از آموختن منطق و حکمت نزد دایی‌اش، در نیشابور به استادان حکمت و نجوم سپرد: «پدر بنده را به استفاده و تردد خدمت بر کمالالدین محمد حاسب که خصوصا در فن ریاضی تقدمی حاصل کرده بود، اشارت کرد و بنده پیش او مشغول شدم. ولی چون میل باطنی برای تمیز حق از باطل بود، در علوم مانند حکمت و کلام غور می‌کردم.»
از آنجا که در آن هنگام مغولان به ایران‌زمین تاخته بودند، او به قلعه اسماعیلیان در قهستان جنوب خراسان به فرمانروایی ناصرالدین عبدالرحیم بن ابومنصور پناه برد یعنی تنها فرقه‌ای که از نیروی پایداری در برابر تجاوزگران مغول برخوردار بود.
او در آنجا کتاب “اخلاق ناصری” را تدوین کرد که ترجمه و تألیفی از دو کتاب عربی در اخلاق عملی است.
پس از اینکه مدتی به خاطر نامه‌نگاری با وزیر خلیفه عباسی به زندان افتاد، به قلعه “میموندژ” و “الموت” پناه برد و در آنجا رساله‌ها (مقاله ها) و کتاب‌های بسیاری مانند “اساس الاقتباس” در منطق نظری و آثاری در نجوم و ریاضیات و موسیقی نوشت.
او از گسترش‌دهندگان دانش مثلثات و اخترشناسی به شمار می‌‌رود و چون در بیشتر رشته‌های معمول روزگارش آثاری ترجمه کرده یا نوشته، به “استاد البشر” معروف بوده است.
۵۶ ساله بود که هلاکو آخرین نیروهای اسماعیلیان را شکست داد و او هم چون اختیار دیگری نداشت با خان مغول همراه و وزیر او شد.
او فرمانروای تازه را بر آن داشت که مراغه را پایتخت خود سازد و به این ترتیب شهر کوچک و ویرانی را به آبادترین منطقه ایران‌زمین تبدیل ساخت.
رصدخانه‌ای که او با ۴۰ هزار کتاب در پایتخت هلاکوخان بنیان نهاد نامدارترین مرکز آموزش عالی تا هنگام درگذشتش بود و او خود آثار ماندگاری برای تدریس در آن مرکز نگاشت که شناخته‌ترین آنها “زیج ایلخانی” در موضوع گاهشماری و محاسبه مسافت‌های بلند است.
گروه تاریخ
او نخستین ایرانی است که آگاهانه در رساله پزشکی خود به آسیب‌های روانتنی اشاره می‌کند.
در رساله کوتاه موسیقی‌اش هم برای نخستین بار، زیر و بمی نواها را با شدت و سرعت نوسان سیم ساز محاسبه و انتشار صوت را به موج‌های آب تشبیه کرد.
خواجه نصیرالدین طوسی در ۷۴ سالگی در بغداد درگذشت.