“آژنگ نیوز”: مناره از مهم‌ترین عناصری است که جایگاه مهم و ویژه‌ای در معماری مساجد ایرانی در دوران اسلامی دارد. مخلصی در کتاب معماری ایران در دوره اسلامی مناره را این‌گونه معرفی می‌کند: «مناره یا منار به معنی جای نور و نار و در اصطلاح، بنایی بلند و گاهی اوقات باریک که در کنار مساجد و بقاع متبرکه جهت گفتن اذان یا به‌عنوان میل راهنما در کنار جاده‌ها، مساجد، کاروانسراها، مدارس و دارالضیافه‌ها احداث شده است. به علت روشن نمودن چراغ یا آتش برفراز آن جهت راهنمایی در شب به مناره یا محل نور موسوم شده است. (۱)
🟠دو اثر بازمانده از دوران اشکانی و ساسانی که بر شاهراه‌های استان فارس قرار داشته‌اند که معمولا بر فراز آنها آتش می‌افروخته‌اند و به این وسیله گم کرده‌های راه را متوجه مسیر می‌کرده‌اند. آتشدان سنگی بر فراز میل اژدها یا برج نورآباد ممسنی موید این امر است. شاید وجه تسمیه نورآباد هم بر این اساس بوده است. (۲)یقینا تاریخچه مناره به پیش از اسلام بر می‌گردد، اما متاسفانه از آثار و علائم مناره‌های قبل از اسلام تعداد اندکی در ایران باقی مانده است. در حال حاضر در کنار مناره‌های قبل از اسلام در ایران نشانه‌ای از ساختمان دیده نمی‌شود.
🟢قدیمی‌ترین مناره یا برج راهنمای موجود میل نور آباد معروف به میل اژدها متعلق به دوره اشکانیان در غرب نور آباد ممسنی فارس قرار گرفته است. این میل دارای حدود هفت متر بلندی بوده و قاعده و تمام بدنه آن با سنگ‌های سفید تراش منظم داده شده است. پلکان میل اژدها در درون برج قرار دارد و بر بالای آن آتشدان سنگی جای داشته است. (۳)از زمان ساسانیان نیز مناره‌ای با خصوصیات متفاوت با مناره فوق بر جای مانده است که اکنون در مرکز شهر باستانی فیروزآباد به‌صورت توده جسیمی از سنگ و گچ خودنمایی می‌کند. مناره به‌صورت چهار ضلعی ساخته شده با پلکانی که بر بدنه بیرونی مناره احداث شده بود به بالای آن نیز می‌رفته‌اند.(۴)
اگر گفته گیرشمن مبنی بر اینکه مناره مسجد شوش در قرن اول هجری یعنی همزمان با مسجد جامع دمشق ساخته شده است درست باشد بدون تردید می‌توان گفت که این مناره جزو اولین مناره‌هایی است که در ایران بعد از اسلام به‌عنوان مناره در کنار مساجد جلوه‌گر شده است. مناره مسجد شوش دارای بدنه‌ای استوانه‌ای بوده است و پلکان از داخل داشته است. (۱)قرن سوم هجری معماری ایران شاهد پیدایش اولین مناره آجری است، خصوصیات مهم این عنصر معماری این است که به‌صورت میل ساده و منفرد به‌عنوان میل راهنما و گاهی متصل به مسجد بوده است.(۲)
🟠از مناره‌های به جای مانده از دوران قبل از اسلام با طرح‌های مربع چون مناره فیروزآباد و مناره نور آباد روبه‌رو هستیم لیکن بعد از اسلام مناره‌ها عموما به‌صورت مدور ساخته شده است و در بدو امر مناره‌ها در نقشه مساجد مستتر نبودند و همچون برج‌های مجزای فاقد محل در مجتمع مسجد عمل می‌کردند. به این ترتیب که از قرن اول تا پنجم هجری قمری مناره به صورت منفرد و گاه وصل به بنا و گاه با فاصله از بنا ساخته می‌شد یا احداث بنا و مسجد در اطراف آن در دوره‌های بعدصورت می‌گرفت.
🟢از نمونه اول یعنی مناره منفرد به مناره خسروجرد و مناره سلجوقی سمنان و از نمونه دوم، یعنی مناره متصل به بنا به مناره ارسلان جاذب، میل قاسم آباد در سیستان و بلوچستان و از نمونه سوم یعنی با فاصله از بنا به مناره مسجد ساوه و مناره گلپایگان می‌توان اشاره کرد. (۳)مناره در معماری ایران پس از اسلام از مقام ویژه‌ای برخوردار است جنبه تزیینی آن در ایران به سرعت شدت گرفت، به گونه‌ای که محلی برای نمایش انواع هنرهای تزیینی از جمله آجرکاری و کاشی کاری شد. (۴)ساختن مناره در زمان سلجوقیان در سطح بسیار گسترده‌ای توسعه و تکامل یافته که از اهمیت خاصی برخوردار است.
🟡در این دوره ایجاد مناره به‌صورت نشانی از مسجد و همچنین راهنمای کاروانیان به شهر، رواج فوق‌العاده‌ای داشت که در طرز بنای آنها نیز دگرگونی‌هایی پیدا شده است. (۱)در دوره مغول و تیموریان با کمک وزرای لایق و مدبر دراماکن مذهبی و مساجد مناره‌های بلند ساخته شد با این تفاوت که مناره‌های قرن هشتم به بعد عمدتا زوج بوده اند که بر فراز ایوان قرار داشته‌اند. از مناره‌های دوره ایلخانی می‌توان به مناره‌های مسجد جامع مظفری کرمان، سلطان‌بخت آغااصفهان و از مناره‌های دوره تیموری به مناره‌های مسجد گوهرشاد اشاره کرد. (۳)
📚منابع
📕۱.مخلصی، محمد علی، مجموعه مقالات متون و کتیبه‌های دوران اسلامی، تالیف پژوهشگران، نشر سازمان میراث فرهنگی، ۱۳۸۵، ص ۳۲۲
📗۲.نره ئی، بابر، پژوهشی در مناره‌های دوره سلجوقی ایران از دیدگاه باستان‌شناسی، کارشناسی ارشد باستان‌شناسی،۱۳۸۷، ص ۲۱ و ۲۲
📘۳.واندنبرگ، لویی، باستان‌شناسی ایران باستان، ترجمه عیسی بهنام، ۱۳۳۷، ص ۲۷
📒۴.مصطفوی، محمد تقی، اقلیم پارس، ۱۳۴۳، ص ۱۰۱
گروه تاریخ