“آژنگ نیوز”: فرهنگ نامگذاری مردم بلوچ مانند هر قومی متأثر از دین، فرهنگ و تاریخ آن است. دین و مذهب از مؤلفه‌های مهم و تأثیرگذار بر فرهنگ نامگذاری است. مردم بلوچ با توجه به این‌که اکثریت مسلمان هستند، علاقهٔ بسیاری به نام‌های اسلامی دارند. این نام‌ها اغلب برگرفته از نام‌های خداوند، پیامبران، حضرت محمد (ص)، صحابه و اهل‌بیت و دیگر بزرگان دین هستند.
🔹 نام‌های اسلامی و عربی
🔹 واژه‌های عربی همچون «نور»، «خیر» یا «هِیر»، «میر» برگرفته از «امیر»، «فیض» در کنار نام‌واژه‌های بلوچی همچون «بَندَگ» یا «بَندَه» یا «بَندَوْ»، «داد» یا «دات»، «بَکْش» یا «بَخش»، «شَه» یا «شاه»، «رَسان»، «دوست»، «یار» از واژه‌هایی هستند که با نام‌های اسلامی ترکیب می‌شوند و نام‌های ترکیبی می‌سازند.
🔹 نام «الله» و دیگر نام‌های خداوند و همچنین نام بلوچیِ «هُدا» یا «خدا»، نام‌های حضرت محمد (ص) یعنی «محمد» و «احمد» و «رسول» «نبی» از نام‌هایی هستند که بیشترین ترکیب را با واژه‌های دیگر دارند که بالاتر ذکر شد.
🔹 از جمله این نام‌های ترکیبیِ اسلامی می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
الله‌بَکش، خدابَکش (خدابخش، هُدابَکش)، خداداد (خدادات، هُدادات، هُداداد)، اله‌داد، شَهداد (هم‌معنی با الله‌داد و خداداد)، خدانور، هیرالله (خیرالله)، دوست‌محمد، یارمحمد، یاراحمد، شاهمحمد، نورمحمد، نظرمحمد، الله‌نظر، دادرحمان، کریم‌بکش (کریم‌بخش)، الله‌یار، نبی‌بَکش (نبی‌بخش)، جان‌محمد، لال‌محمد (لعل‌محمد)، گل‌محمد.
🔹 نام بزرگان دین از جمله پیامبران، همسران و فرزندان پیامبران، صحابه، خلفا و اهل‌بیت نیز بین مردم بلوچ محبوب هستند:
بْراهیم [ابراهیم]، سُمال [اسماعیل]، آلی [علی]، حسن، حسین، بی‌بکر [ابوبکر] (همچنین بی‌بگر، بیبرگ، بوبکر، ابابکر، ابابگر)، اُسْمان (همچنین اُزْمان و وَسمان) [عثمان]، مِیْرَم (مریم)، سارَه، آشَه [عایشه].
🔹 بخشی از نام‌های اسلامی ریشه در افکار صوفیانه و نحله‌های تصوف رایج در جامعهٔ بلوچ دارند، همچون: گوس‌بَکش (غوث‌بخش)، بَلا‌نۆش، پیرداد، پیربَکش، شیهَک (نیم‌نام شیخ).
نام‌های ایرانی
🔹 بخشی از فرهنگ نامگذاری هر قومی ریشه در تاریخ و فرهنگ آن قوم دارد. انسان همواره در تلاش بوده است با نگاهی به گذشتهٔ خود، آیندهٔ خود را بسازد. این نگاه در فرهنگ نامگذاری هم ملموس است. به طوری‌که در هر جامعه‌ای بخش قابل توجه‌ای از نام‌های افراد جامعه برگرفته از بزرگان و اساطیر آن جامعه است.
🔹 برای حفظ یاد و خاطرهٔ بزرگان و نام‌آوران قومی و ملّی، پدران و مادران نام آنان را بر کودکان خود می‌گذاشتند. اسطوره‌ها و بزرگان ایرانی همچون رستم و سهراب و بهمن، و اسطوره‌های بلوچ همچون بالاچ و دوستین و گْوَهرام از نام‌های مورد پسند بلوچان هستند.
🔹 نام‌های نام‌آوران و اساطیر بلوچ:
🔹زنان: بانَلی یا بانَری یا بانَڑی، هانی، شاری، بانَل.
🔹مردان: هَمَّل، گْوَهرام، دوستین، میران، جیهَل، جیهَند، آدینگ، بِجّار.
🔹 نام‌های نام‌آوران و اساطیر ایرانی:
🔹زنان: پریزات، شیرین، شَهناز، پوران.
🔹مردان: مهراب، کیّا، پروێز، بهزات، بهمن، پرامرز، پَرزات، نوشَروان، گوَهرام (بهرام).
🔹 به دلیل هم‌خانوادگیِ زبانیِ زبان بلوچی با دیگر زبان‌های ایرانی از جمله فارسی، بخشی از نام‌های بلوچی با دیگر نام‌های ایرانی دارای اشتراک هستند. برخی از این‌نام‌های مشترک ایرانی در فرهنگ نامگذاری مردم بلوچ:
🔹نام‌های زنانه: پَری و برخی نام‌های ترکیبی با پری، شاهپری، پروین، شهربانو، شهرناز، شهبانو، سمنبر، بخت‌بلند، دلارام، ستاره، ماه و برخی نام‌های ترکیبی با ماه، مه‌جبین، ماه‌منیر، ماه‌نور.
🔹نام‌های مردانه: سالار، سردار، سربلند، شاه و برخی نام‌های ترکیبی با شاه، نبرۆز (نوروز)، بزرگ، سرور، پهلوان.
🔹نام‌های بلوچی
🔹 اسم هر فرد ساده‌ترین، واقعی‌ترین و عیان‌ترین نماد هویت است. اسم اگرچه بر شخص گذاشته می‌شود امّا تا حدّ زیادی بیانگر هویت اجتماعی آن فرد هم است که مجموعه‌ای از ارزش‌ها و باور‌های تاریخی و فرهنگی و مذهبی را یادآور است. بنابراین هر فرد با کسب یک اسم، اصلیت گروهی که در آن به دنیا آمده است را به دست می‌آورد. گذشتهٔ فرهنگی گروه خود‌به‌خود به فرد چیزهای دیگری چون ملیت و یا دیگر وابستگی‌های ملی، سرزمینی، قومی یا قبیله‌ای، زبان، دین و نظام ارزشی اعطا می‌کند؛ یعنی مجموعه‌ای از آداب و رسوم، اخلاقیات، زیبایی‌شناسی و خصایص دیگری که نشئت‌گرفته از جغرافیا و ویژگی‌های فرهنگی و جغرافیایی محل تولد فرد هستند. نام‌ها به ما چیزهای بسیاری درباره هویت یک جامعه می‌گویند و بررسی فرهنگ نامگذاری در جامعه می‌تواند چیزهای بسیاری را فاش کند.
🔹 نام‌های بلوچی را می‌توان بازتابی از خلق و خوی اجتماعی مردم بلوچ و ریشه‌های تاریخی و فرهنگی آنان دانست. دین و مذهب مردم بلوچ نقش ویژه‌ای در فرهنگ نامگذاری بلوچی دارند. چون اسامی نمادی از عزت و افتخار و حس تعلق نسبت به گذشتگان است و از آن‌جا که مسائل مربوط به تبار، ملیت، قومیت و قبیله نیز به آن مربوط هستند، تلاش می‌شود که نام‌ها را به گونه‌ای انتخاب کنند که یادآور و یادگاری از آن باشد. بنابراین می‌توان گفت نام‌های مردم بلوچ، تاریخ بلوچ هم می‌باشد. از سویی دیگر بسیاری از نام‌ها با نگاه به زیبایی‌ها و موارد پسندیده و گرامیِ جهان اطراف انتخاب می‌شوند که نمایانگر چیزهای مقدس و ارزشمند برای هر جامعه است. اخلاقیات و منش‌های نیکو نیز از مواردی هستند که در نامگذاری مورد توجه قرار می‌گیرند.
🔹 بخش عمده‌ای از نام‌های بلوچی برگرفته از جهان اطراف آنان از جمله آفریده‌های آسمانی همچون خورشید و ماه و ستاره و ابر و رنگین‌کمان، گیاهان و درختان و بوته‌ها و گل‌ها و مواد خوشبو، جانورانی همچون آهو و خرگوش و بلبل و کبوتر و پلنگ و شیر، فلزاتی همچون فولاد و طلا و مس، گوهرهایی همچون لعل و مروارید و یاقوت و فیروزه هستند. نام رنگ‌ها برای توصیف ویژگی‌های ظاهری همچون نام بورو برای افراد بور. نام روزهای هفته مانند آدێنَگ یا جُمّا (جمعه) و نام ماه‌های قمری مانند شابان (شعبان) نیز کاربرد دارند.
🔹 بخش دیگری از نام‌های بلوچی را صفاتِ پسندیده شکل می‌دهند. اگر این صفات پسندیده را در کنار هم بگذاریم و آن‌ها را به عنوان یک شخص درنظر بگیریم، بیانگر یک شخصیت کامل و پسندیده در جامعهٔ بلوچ خواهد بود. مهربانی، دلاوری، پناهنده‌پذیری، سخاوتمندی و… از منش‌های نیک در فرهنگ بلوچ هستند. برخی از نام‌های بلوچی در واقع آرزوی خیر است برای فردی که نامگذاری می‌شود؛ که سربلندی، موفقیت، شادابی، تندرستی و پیروزمندی از آن جمله‌اند.
نیم‌نام‌ها
🔹 در فرهنگ نامگذاری بلوچ، تمایل زیادی به کوتاهسازی نام‌ها وجود دارد. در روند کوتاهسازی نام‌ها، بخش پایانی نام حذف شده و جای آن را پسوند ساده‌ای می‌گیرد. مثال: در نام «رُکَیّه» بخش پایانی حذف شده و به آن پسوند «ـُل» افزوده می‌شود و «رُکُّل» تلفظ می‌شود.
🔹 در نام‌های ترکیبی بلوچی، یک بخش از نام حذف شده و بخش دیگر آن همراه با پسوند خوانده می‌شود. این دسته از نیم‌نام‌ها می‌توانند چون به‌تنهایی دارای معنا هستند، می‌توانند یک نام کامل هم باشند. مانند: نام‌های ترکیبی با «شاه» همچون «شاهمحمد» به «شاهَل» کوتاه می‌شوند و خود «شاهَل» چون دارای معنا است، می‌تواند به عنوان یک نام مستقل هم استفاده شود.
🔹 برخی از پسوند‌ها در نیم‌نام‌های بلوچی صرفاً جهت کوتاهسازی نام کاربرد دارند اما برخی دیگر کاربردها و معناهای دیگری هم دارند مانند پسوند «ـُک» که دارای معنای «کوچک» است و می‌تواند نام‌ها را هم تحقیر و هم تحبیب کند که از لحن گوینده قابل تشخیص است.
پسوندهای نام‌ساز در نام و نیم‌نام‌های بلوچی
🔹 ۱– «ـَل»: پسوند نسبت؛ برای نمونه: «ماهل – Māh-al»: به‌معنیِ همچون ماه.
🔹 ۲– «ـُل»: پسوند کوتاه‌ساز؛ برای نمونه: «آشُل – Āš-ol» کوتاه‌شدهٔ «آشَه» یا همان عایشه.
🔹 ۳– «ـَک»: پسوند کوتاه‌ساز؛ برای نمونه: «پیرَک – pir-akk» کوتاه‌شدهٔ نام‌هایی است که «پیر» جزئی از آن‌ها است، همچون «پیرمحمد».
🔹 ۴– «ـُک»: پسوند کوچک‌ساز که هم برای تحقیر (بیشتر برای بزرگسالان) و هم برای تحبیب (بیشتر برای کودکان) به کار می‌رود؛ برای نمونه: «نازُک – Nāz-okk» کوچک‌شدهٔ نام‌های دارای «ناز» همچون «ناز‌بی‌بی» است.
🔹 ۵– «ـو» یا «ـۆ» (یک پسوند با دو تلفظ در گویش‌های مختلف بلوچی): پسوند کوتاه‌ساز؛ برای نمونه: «ماهو Māh-ū» برای نام‌های دارای «ماه» همچون «ماه‌گَنج» یا «Šāh-ō» برای نام‌های دارای «شاه» همچون «شاه‌دۆست».
همچنین به عنوان پسوند نسبت؛ برای نمونه: «آسْکۆ – Āsk-ō» به معنی همانند «آسْک» یعنی آهو.
🔹 ۶– «ـان»: پسوند نسبت؛ برای نمونه: «شاهان Šāh-ān» به معنی همانند «شاه».
🔹 ۷– «ـین» یا «ـێں» (یک پسوند با دو تلفظ در گویش‌های مختلف بلوچی): پسوند نسبت؛ برای نمونه: «دۆستێن – Dōst-ēŋ» به معنی گرامی و دوست‌داشتنی یا «ماهین – Māh-in» به معنی منسوب به ماه، همچون ماه.
🔹 ۸– «ـی»: پسوند بیان نسبت؛ برای نمونه: «سنجی – Sanj-i» به معنی منسوب به «سنج» که یعنی رنگین‌کمان و هرنوع زیورآلات رنگارنگ و زیبا، بنابراین معنای «سنجی» می‌شود زن آراسته به زیورآلات زیبا، شاهبانو. «گُلی» ساده‌شدهٔ نام «گُل‌بی‌بی».
همچنین این پسوند در کوتاهسازی نام‌ها نیز به کار می‌رود. مانند «نازی» که کوتاه‌شدهٔ نام‌های دارای ناز همچون «نازگُل» است.
گروه گزارش