“آژنگ نیوز”:”امتیاز توتون و تنباکو –منوپل- خرید وفروش وساختن درداخل یا خارج کل توتون وتنباکویی که در ممالک محروسه به عمل آورده شود.تا انقضای مدت۵۰ سال از تاریخ امضای این انحصار نامه به “ماژور تالبوت” و شرکای خودشان مشروط به شرایط ذیل مرحمت و واگذار نمودیم”این متن قرارداد واگذاری انحصار توتون و تنباکو به امضای ناصرالدین شاه است. شرایط و جزییات قرار داد نیز در فصول۱۵ گانه آن آمده است.
این قرار داد محرمانه در ۲۸ رجب سال ۱۳۰۶هجری(۱۲۶۸خورشیدی) امضاءو درسفارت بریتانیا به ثبت رسید. قرارداد تالبوت با کمپانی انگلیسی رژی موجد اولین حرکت مردمی و گسترده،(یعنی در سراسر ایران که به آن عنوان انقلاب نیز می توان داد) علیه حکومت قاجاریه و شخص ناصرالدین شاه شد.
در این مورد باید اشاره کرد که دراواخر قرن نوزدهم دولتهای خارجی به طور فزاینده ای مدعی قدرت نفوذ در ایران بودند.یکی از پیامدهای مسابقه قدرت هم این توافق نامه محرمانه ،در مورد انحصار تنباکو با یک شرکت انگلیسی بود.حال آنکه تجارت دخانیات قسمت قابل توجهی از اقتصاد ایران را تشکیل می داد و این امتیاز نه تنها صادرات تنباکوی ایران،بلکه فروش داخلی و تجارت توتون و تنباکو را منحصرابه شرکت انگلیسی واگذار می کرد.
در هر حال ،ظاهرا “کمپانی رژی “مجری این قرار داد؛مبالغی هم به درباری ها و ناصرالدین شاه پرداخت کرده بود.بنابراین در مرحله بعدی شرکت نمایندگان خود را به مناطق مختلف کشور،بویژه مناطق تولید کننده توتون و تنباکو فرستاد تا ادارات خود را در آن محلها دایر کرده و موضوع انحصار تولید،خرید و فروش ان را اجرایی کند.
از آن سو دراواخر سال میلادی۱۸۹۰ (۱۲۶۹خورشیدی) یک روزنامه فارسی به نام اختر در استانبول وجود امتیاز را فاش کرد ، پس از آن خبر در ایران گسترش یافت. در ژانویه سال ۱۸۹۱ ، جزوه هایی منتسب به سید جمال الدین اسد آبادی در داخل ایران منتشر شد که در خصوص چندین موضوع از جمله تورم پول نقره و افزایش امتیازها ، از جمله امتیاز دخانیات ، به انتقاد از شاه پرداخت.
در نهایت این اقدام موجب نارضایتی تولید کنندگان ومردم شد.آنان می گفتند، این اقدام موجب تضعیف رعیت شده،اصول مالکیت را از بین میبرد.همچنین اگرازآن جلوگیری نشود در دنباله ی آن امتیازات دیگری هم داده خواهد شد.
به تدریج مخالفتها شدت گرفت. بازاریان نسبت به این امر واکنش نشان داده و برای اعتراض به خانه علما رفتند و خواستار لغو امتیاز نامه شدند.
حاج میرزا حسن مجتهد آشتیانی،از علمای برجسته تهران ،چند روز مهلت خواسته که با دولت مذاکره و نتیجه را اعلام کنند.مذاکرات به نتیجه نرسید،هنگامی که اعتراضات شدت گرفت از طرف آیت الله حاج میرزا حسن شیرازی از علمای ساکن در نجف حکمی مبنی بر ممنوعیت استعمال تنباکو و توتون به هرنحو صادرگردید.
پس از انتشارحکم تحریم، بازارتعطیل گردید.قهوه خانه ها بسته و مردم قلیان های خود را شکستند.با مقاومت کمپانی و ناصرالدین شاه مردم به طرف ارک و محل دربار قاجار هجوم بردند.در داخل دربار هم اهالی دربار با مردم همراه شده و قلیانها را کنار گذاشته بودند. با شلیک سربازان ارگ مردم کشته و مجروح شدند. اما حرکتشان به داخل کاخ گلستان شدت گرفت.این امر موجب عقب نشینی حکومت قاجار شد.موضوع با صدور دستخط ناصرالدین شاه مبنی بر موقوف شدن امتیاز خاتمه یافت. ناصرالدین شاه در این نامه خواسته بود”به تمام رعایا حالی نمایند”که امتیازملغی شده است.
البته طرف انگلیسی محسناتی برای این قرارداد قائل بود. تولیدکنندگان موظف بودند مقدار سالانه تولیدی خود را به صاحبان امتیاز اطلاع دهند ونیز سپس کل محصول خود را به شرکت انگلیسی بفروشند. این امر تهیه آمار سالانه تولید را امکان پذیرمی ساخت.بازرگانان هم موظف بودند،امتیاز خرید تنباکو را ازکمپانی بگیرند. انگلیسی ها مدعی بودند قبلا روابط بین تولیدکنندگان منفرد و فروشندگان منطقه ای سنتی بوده است.همچنین قبل از رسیدن کالا به خریدار این کالا چند دست را طی می کرده؛اما به این ترتیب کلیه فعالیتهای مربوط به توتون و تنباکو متمرکز می شود.
با این حال طرف انگلیسی؛لغو امتیازی را که روسها نیز به آن معترض بودند ؛پذیرفت و نوشت”…لهذا به عموم تجار و کسبه ای که به اداره رژی تنباکو و توتون فروخته اند،اعلان می نمایم هرکس بخواهد تنباکو و توتون خود را پی بگیرد به اداره دخانیات رفته و قیمتی را که برای توتون و تنباکو دریافت نموده رد کند و جنس خود را پس بگیرد.امضا:آرسن صاحب امتیاز تنباکو.”
این مصوبه شاه رامجبور کرد عقب نشینی کرده و خسارت شرکت را جبران کند . در پرداخت این غرامت، بدهی زیادی به خارج از کشور(انگلیس) برای ایران فراهم آمد.
نویسنده:حسن محرابی
گروه تاریخ