“آژنگ نیوز”:نگاهی به ریشه های تاریخی مشکلات مرزی ارمنستان وآذربایجان و ارتباط آن با ایران .در روزهای اخیرشاهد بروزمشکلاتی برای رانندگان ایرانی درمنطقه قراباغ هستیم.این موضوع می تواند مشکل مهمی برای روابط تجاری و فعالیتهای اقتصادی ایران بوجود بیاورد.البته این مشکلی است که دارای ریشه تاریخی بوده ومربوط به کشورهای همسایه است،اما تبعات اختلافات آنها،دامنگیر ایران شده است.
لازم به یاد آوری است که در جریان جنگ ۴۴ روزه پاییز پارسال،جمهوری آذربایجان مناطق اشغال شده توسط ارتش ارمنستان طی نزدیک به سه دهه گذشته را آزاد کرد،اما نظارت بر منطقه خان‌کندی که اکثریت ساکنان آن ارمنی‌تبار هستند،به همراه جاده لاچین برای اتصال خان‌کندی به ارمنستان، برای پنج سال به نیروهای نظامی روسیه محول شد.
از دیگر سو،پس ازاین جنگ و توافق آتش‌بس میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان ،حضور نظامیان جمهوری آذربایجان در مناطق مرزی با ایران پررنگتر شده و بخشی از جاده اصلی میان ایران و ارمنستان تحت کنترل آنها در آمده است.این امر مشکلاتی را بوجود آورد از جمله کامیون های ایرانی که وارد مرز ارمنستان می شوند و به طرف ایروان می روند باید از جاده ای به نام «گوروس – قاپان» عبور کنند تا به ایروان برسند. قبلا این مناطق تحت سیطره ارمنستان بود مشکلی برای تردد کامیون‌های ایرانی وجود نداشت، چون آذربایجان دراین منطقه حضوروحاکمیتی نداشت.لذا کامیون های ایرانی برای ترانزیت کالا به راحتی عبور می کردند و به ایروان می رسیدند،اما بعد از توافق مسکوسرزمینهای ۲۱ کیلومتر مانده به گوروس و نیز تا خود گوروس به آذربایجان برگردانده شد. در نتیجه باکوبرای خود حق اعمال حاکمیت بر این منطقه را قائل است.به همین جهت ازنظر باکو کامیون های ایرانی که سعی دارند از مسیر گوروس – قاپان ترانزیت کالایی به سمت ایروان داشته باشند،باید عوارض آن را پرداخت کنند و این مبلغ دلاری همان عوارض مدنظر جمهوری آذربایجان است.
البته درروزهای اخیر علاوه بر تفتیش و بازرسی کامیون ها با پلاک ایران و گرفتن عوارض ۲۵۰ دلاری، رانندگان ایرانی هم دستگیر شده اند.
بر اساس بررسی های تاریخی ،قراباغ منطقه ای ارمنی نشین و نزدیک به هفتاد درصد جمعیت آن مسیحی و ارمنی بودند.درسال ۱۹۲۱استالین دستور الحاق قراباغ به جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی را صادر کرد.قراباغ در این دوره ناحیه خودمختاری بود و الحاق آن به شوروی و ساکن کردن ساکنان جدید می توانست به اختلافات مردم ساکن دراین منطقه دامن بزند.البته این امر مطابق با الگوی مدیریتی استالین بود.از نظرسیاست داخلی شوروی لازم بود؛مرزهای جمهوری ها به نحوی که اختلافهای ارضی – تاریخی باقی بماند و یا تشدید شود،باقی بماند. ترکیب ناهمگن زبانی- قومی- نژادی ؛نیز به این اختلافات دامن میزد.
نمونه دیگرازاین موضوع را در موردالحاق بخارا وسمرقند به ازبکستان می توان دید.دو شهری که کانون زبان فارسی بودند و به جای تاجیکستان در قلمرو ازبکستان قرار گرفتند.پس از گلاسنوست در اواسط دهه هشتاد قراباغ برای مدتی به ارمنستان ملحق شد. در ۱۹۸۸ یکبار دیگر آتش اختلافات درگرفت و در ۱۹۹۱ با فروپاشی شوروی،قراباغ مانند سایر جماهیر اعلام استقلال کرد.
چنانکه اشاره شد نهایتا در جنگ سال گذشته در قره‌باغ،بخشی از اراضی آن ازجمله مناطقی که راه تبریز به ایروان از آن عبور می‌کرد به تصرف آذربایجان درآمد.
مسئله دیگر آن است که ترکیه هم نقش قابل توجهی در تحریک آذربایجان علیه ارمنستان دارد. چون شدت اختلافات ترکیه با ارمنستان به مراتب شدیدتردرگیری های آذربایجان با ارمنستان است و در عین حال هم قدمتی بالاتروتاریخی طولانی ترازبحران روابط باکو – ایروان دارد.
برای پیشگیری ازاین موضوع ارمنستان سعی دارد مسیرمستقیمی از قاپان به ایروان ایجاد کند که دیگر نیازی به عبور کامیون ها از گوروس نباشد.این کارالبته چندین ماه طول می کشد.به همین جهت در اولین نگاه طبیعی است که باکو می تواند این موضوع را با مذاکره و گفتگو حل کند،اما به جای آن سیاست تهاجمی و شبه نظامی یعنی تهدید رانندگان و دستگیری آنها را در پیش گرفته است.بنا براین اقدام جمهوری آذربایجان در دستگیری رانندگان ایرانی اقدامی غیر دوستانه بوده است.از طرف دیگر تلاش های دیپلماتیک ایران برای آزادی این رانندگان تا کنون نتیجه نداده است.
هنگامی این مشکل مضاعف میشود که بدانیم یکی از مهمترین دلایل این امرنیز چنانکه اشاره شد،اختلافات میان کشورهای آذربایجان،ارمنستان و ترکیه است.همچنین به این نکته بی توجهی میشود که منافع اقتصادی کشور ارمنستان نیز به مخاطره افتاده است.در نهایت این کشورها به جای حل مشکل از آن به عنوان اهرم فشار علیه ایران استفاده میکنند. ضمن آنکه به نظرمی رسد مسایل فرامنطقه ای هم البته در بوجود آمدن این شرایط از طرف کشور ترکیه و اذربایجان تاثیر داشته است.
با این اوصاف بدیهی است که اختلافات این کشورها برای دستیابی به آرامش در منطقه؛با درنظر گرفتن منافع همه کشورهای منطقه (و نه دیگران )،حل میشود.
نویسنده:حسن محرابی
گروه گزارش