“آژنگ نیوز”:منار آرامگاه «شمس تبریزی» میان خانه های مسکونی و مردم محله خوی، سر برافراشته‌است. شهر باستانی خوی؛ شهری زیبا و تاریخی است که بر اساس منابع آشوری، تا سدهٔ هشتم پیش از میلاد قدمت دارد و به‌خاطر قرار گرفتن بر سر راه جادهٔ ابریشم در دورانهای گوناگون، محل تلاقی اندیشه ها بوده و نه تنها دانشمندان فراوانی از آن برخاسته اند، بلکه میزبانی بسیاری از بزرگان را پذیرفته و پس از مرگشان، آنها را چون جان عزیزی در برگرفته‌است.
از این میان میتوان به «شمس تبریزی»؛ اعجوبهٔ زمانه و پیر و استاد و مرشد «مولانا جلالالدین مولوی» اشاره کرد که منار و محلهای را در غرب شهر خوی به نام خود اختصاص داده است. در بخش غربی خوی، در میان خانه های قدیمی محلهٔ امامزاده در محلهٔ شمس تبریزی؛ برجی از شاخ گوزن به بلندای تقریبی ۱۴ تا ۱۵ متر سر بر آسمان افراشته و از جور روزگار، امن مانده‌است. دربارهٔ ساخت و سازندهٔ آن و اینکه چرا نام شمس را بر خود دارد، دیدگاههای مختلفی وجود دارد.
جهانگیر میرزای قاجار مینویسد: در خارج شهر خوی، آبادی و محلهای است که در آن دو منار قدیمی موجود است. در این مناره ها به جای آجر از کلهٔ قوچهای شکاری استفاده شده و شاخ قوچها به شکلی زیبا به گرد مناره خود نمایی میکنند. از این دو برج چنین برمیآید که در روزگار او؛ دو منار در اینجا وجود داشته و اکنون تنها یکی از آن دو بر جا مانده‌است. گفته میشود هنگامی که یکی از مناره ها خراب شده مردم مبلغ ده تومان به حاکم وقت داده و از مصالح آن مناره در آن نزدیکی مسجدی بنا کرده اند که «مکان مقدس» نامیده میشود. این مسجد در سال ۱۲۹۶ قمری ساخته شده و تاریخ بنای آن در منبر مسجد حکاکی گردیده است.
منار «شمس تبریزی» در باغچهٔ منزل خانوادهٔ فیاضی قرار دارد. از قول ایشان گفته اند: معلم قرآنی به نام کربلایی رسول داشتیم که قریب ۱۵۰ سال عمر داشتند و میگفتند یک روز صبح که از خواب برخاستم، دیدم که یکی از مناره ها فرو ریخته. بعدا مردم با آجر و مصالح آن، مسجد « شمس تبریز» را بنا کردند.
در بخش شرقی این مسجد سنگی تراشیده به ابعاد ۵۰×۷۵ سانتیمتر دیده میشد که نوشته و مادهٔ تاریخ داشت. این سنگ با گذشت زمان، ناخوانا شده بود ولی در بالای بخش جنوبی آن روی یک صفحه کوچک برجسته به ابعاد ۱۵×۲۵ سانتیمتر آیهٔ «کل من علیها فان» به چشم میخورد. بنا به گفتهٔ یکی از اعضای هیأت امنای مسجد شمس تبریز؛ این سنگ در بن دیوار اتاقی که در شرق حیاط مسجد ساخته شده، قرار دارد و میتوان آن را بدون آنکه به ساختمان آسیبی برسد بیرون آورد و مورد مطالعه قرار داد. مردم نیز با این گفته ها موافقند و از سنگنبشتهای که از منار تخریب‌شده باقی مانده و مخدوش و ناخواناست و به‌علت اهمال کارگران در بازسازی مسجدِ ازمیان‌رفته، سخن میگویند.
دربارهٔ این مسجد نقل قولهای دیگری نیز وجود دارد. از آن میان؛ گفته میشود که یکی از امامان جماعت (شیخ علی ملائکه) معتقد بوده که در میان دو منار قبری متبرک وجود دارد. باز گفته میشود که عصرهای پنجشنبه زنی از سادات بر روی قبر پارچه سبزی میگسترده و شمعی روشن مینهاده و دعا میخوانده است. همچنین به حضور جمع دراویش در کنار منار و اجرای آیینهای ویژه -که یادآور آیین مولویه در قونیه است- اشاره دارند.
یک بازرگان گمنام ونیزی، در وصف کاخ شاه اسماعیل صفوی در شهرستان خوی مینویسد: در جلوی دروازهٔ رو به باختر؛ سه برج کوچک دیده میشود که محیط هر یک ۸ یارد و بلندای آن ۱۵ تا ۱۶ یارد است. این برجها که از شاخ گوزن ساخته شده‌اند، در جهان بیمانندند و همگی شاخها و کله ها تقریبا به یک شکل و اندازه و یک سن و سال هستند. گفته میشود که یکی از مناره ها در حدود ۱۲۰ سال قبل خراب شده و اگر در سمت شمالی منار فعلی به فاصله دو متر و عرض و عمق دو متر خاکبرداری شود، میتوان به آرامگاهی که از آنِ شمس تبریز است، دست یافت. شاید علت ویرانی مناره ها و کاخ شاه اسماعیل وقوع زلزله و سیل و سایر عوامل طبیعی باشد.
دکتر محمد امین ریاحی؛ استاد دانشگاه، رئیس سابق بنیاد شاهنامه و مؤلف کتاب «تاریخ خوی» نخستین کسی است که با دلایل علمی و منطقی، هر گونه تردید در مورد آرامگاه «شمس تبریزی» در خوی را برطرف کرده است. از دیگر افرادی که در این باره مطالبی گرد آورده اند، میتوان به عبدالرفیع حقیقت اشاره داشت.
نویسنده:هما ارژنگی
گروه تاریخ