“آژنگ نیوز”:گاه شماری گیلانی(دیلمی)تقویمی از سرزمین کهن ایران(۲)
قسمت دوم
در بخش قبل اشاره شد که گاه شماری گیلانی(دیلمی)تقویمی از سرزمین کهن ایرانُاست در ادامه نوروز و ۹ ماه دیگر مطابق تقویم گیلانیُتوضیح داده می شود.
۱. نوروز ماnowruz Ma
آغاز سال نو و نخستین ماه گاهشماری گیلانی است که با ۵/۴ ماه اختلاف با نوروز گاهشماری رایج‌ایرانی از ۱۷مرداد ماه خورشیدی شروع و تا ۱۵ شهریور ادامه پیدا می‌کند و در تطبیق با ماه‌های خورشیدی تقویم رسمی موقعیت فروردین ماه را دارد.
در گیلان رسم است شب قبل از آغاز سال به پیشواز سال نو می‌روند و بربلندی کوهساران و تپه‌ها، یادر کوچه‌ها و معابر، آتشی انبوه می‌افروزند که آن را «نوروزبل» (شعله‌فروزان آتش نوروزی) گویند ودر ستایش شعله‌های بلند آن سرود و ترانه می‌خوانند.
ای شعله بلند آتش که با هیبت و صدای گُرگُر می‌سوزی
ماه نوروز و شعله آتش نوروزی
ای سال نو، سال روشنایی و نور باشی
فراوانی به بخش به فرآورده‌های خانه
مانند نوازد رونق و نعمت بخش باشی
برای روزهای ما، روزگار ما بارآور شوی
گیلانی‌ها اعتقاد دارند، در این شب زمین نفس سرد خود را بیرون می‌دهد.
نوروزما، هنگام برداشت محصول است، از این رو در اغلب روستاهای کوهپایه‌های شرق گیلان،مراسم جشن خرمن با مراسم «نوروزبل» همراه است.
در اول نوروز ما «گالش‌ها» (چوپانان مناطق شرق گیلان) بر بالای قله‌ی کوه‌های بلند به ویژه«سماموس» ـ واقع در شرق مرکز دهستان «شوییل» املش ـ آتش روشن می‌کنند و با این کار علاوه براعلام آغاز سال نو، کوچ دامداران را نیز اعلام می‌کنند.
مردمان این منطقه به پیروی از سنت دیرینه در ۷ یا ۹ نقطه به نام هفت اختر فلکی یا ۹ فلک دوّارآتش روشن می‌کنند، تا مراسم دعا و نیایش‌شان به وسیله‌ی فرشتگان به درگاه خداوند برسد تامستجاب گردد. این عقاید و سنت‌ها با افلاک و گردش اقمار گاهشماری گالشی ارتباط نزدیک داردمردم کوهستان اعتقاد دارند که در مراسم «نوروزبل» اگر دود آتشی که با افروختن ساقه‌های برنج یاگون برپا می‌شود،
به طرف کوهستان‌های جنوب (ییلاق) برود، زمستان خوبی در قشلاق (جلگه) خواهند داشت و اگر دود به طرف جلگه‌ی گیلان (قشلاق) برود، زمستان پر برف و سختی در راه‌خواهد بود.
۲ ـ کورچ‌ِ ما Kurc Ma
ماه دوم گیلانی که معادل اردیبهشت ماه خورشیدی است، آن را «کورچه‌ما» یا «کُرچی ما» یا کوچ‌ِ ما و «گُرچ‌ِ ما» هم می‌نامند، از ۱۶شهریور آغاز می‌شود و تا ۱۵ مهر ماه ادامه می‌یابد. نخستین روز این ماه، اولین روز فصل پائیزگیلانی است (گرم پاییز = پاییز گرم).
از نظر واژه‌شناسی کُرچ یا کُرچه به معنای خشک و تُرد شدن است و زمان باردار شدن بُز و گوسفنداست، هوا در این ماه روبه سردی می‌گذارد و کوه‌نشینان کم کم از بلندی‌های کوهستان به سوی جلگه‌سرازیر می‌شوند، از این نظر «کوچ‌ِ ما» ماه کوچ کردن دامداران نیز هست.
۳ ـ اریه ما
سومین ماه گیلانی و دومین ماه فصل پائیز گیلان که معادل خرداد سال خورشیدی هجری است. از۱۵ مهر شروع می‌شود و تا ۱۴ آبان ادامه دارد در گیلکی به معنای گرامی، ارجمند وبرگزیده است.
این ماه مصادف با مهر ماه سال است.
۴ ـتیر ما
چهارمین ماه گاهشماری گیلانی است و از ۱۵ آبان ماه شروع‌می‌شود و تا ۱۴ آذر ادامه دارد. در این ماه که سومین ماه پاییز گیلانی به شمار می‌رود، یکی ازقدیمی‌ترین آیین‌ها، بنام «تیرما سینزه» (سیزدهم تیرماه) برگزار می‌شود.
در واژه‌نامه‌ی تبری نوشته‌ی دکتر صادق کیا در این باره آمده است:
«از جشن‌های باستانی که در گاهشماری (مازندرانی ـ گیلانی) بازمانده، پس از جشن نوروز از همه‌نامی‌تر «تیر ما سینزه» است و این همان جشن تیرگان یا آبریزگان است که در روز تیر (سیزدهم) درماه تیر در سراسر ایران گرفته می‌شد».
زمان برگزاری جشن تیرما سینزه براساس گاهشماری مازندرانی و گیلانی برابر با دوازدهم و بیست وهفتم آبان ماه خ. ه است.
۵ ـ مُردال ما Mordal Ma
«مُردال» یا «موردال ما» اولین ماه از زمستان گیلانی است. که از ۱۵ آذرشروع می‌شود و تا ۱۴ دی ادامه دارد
آغاز «مُردال» را در گذشته آغاز چله‌ی بزرگ زمستان می‌دانستند و «چله شب» را حدوداً دو هفته‌زودتر از شب یلدای معمول، در این شب جشن می‌گرفتند،
۶ ـ شریرما
دومین ماه زمستان گیلانی است که از ۱۵ دی ماه شروع می‌شودو تا ۱۴ بهمن ادامه دارد. ۲۰ روز آخر این ماه مصادف با چله‌ی کوچک (کوچی چله) است.
«شریر ما» ماه شرارت و آزار برف و سرماست. نام دیگر شریر ما «کاسه شوران ما» است، زیرا مردم گیلان اعتقاد دارند که به علت کوتاهی روزهای‌این ماه، هنوز بشقاب‌های ناهار شسته نشده، هوا تاریک می‌شود.
۷ ـ امیرما
از ۱۵ بهمن شروع و به ۱۴ اسفندختم می‌شود ـ نزد تبری‌ها و طالقانی‌ها «میرما» خوانده می‌شود و با کلمه‌ی «مهر» و «میترا» پیونددارد.
در گاهشماری گیلانی نام شانزدهمین روز ماه هفتم، «هشت هشت» است که با روایت‌های اساطیری‌درباره‌ی گاو قربانی و کشیدن لاشه‌ی دام در پیوند است.
محمود پاینده در فرهنگ گیل و دیلم زیر عنوان گاو آورده است که در کوهستان‌های شرق گیلان‌لاشه‌ی گاو را به ۱۶ قسمت تقسیم می‌کردند، شاید این گونه تقسیم گوشت گاو ناشی از سنت‌قربانی کردن گاو و مراسم مربوط به آیین «هشت هشت» باشد. قربانی کردن گاو مهم‌ترین ایین مهری(میترایی) است.
۸ ـ اول ما
ماه هشتم گاهشماری گیلانی از ۱۵ اسفند شروع می‌شود و تا ۱۵ فروردین‌ادامه دارد. در گاهشماری گیلانی «اول ما» اولین ماه بهار است، پانزده روز اول آن را «سردِ بهار وپانزده روز دیگر راپیش بهار می‌نامند، گیلانیان همپای دیگر ایرانیان مطابق گاهشماری جلالی‌باآغاز اعتدال بهاری «عید نوروز» را جشن می‌گیرند و از اوایل «اول ما» به پیشواز نوروز سال‌خورشیدی می‌روند، استقبال از نوروز با خانه تکانی آغاز می‌شود؛ در کنار آب روان رودخانه‌ها یاچشمه‌ها، شستنی‌ها را می‌شویند و دور ریختنی‌ها را صبح روز چهارشنبه کنار راه می‌گذارند، ایوان واتاق‌ها را گل کاری می‌کنند.
۹ ـ سیاما
نهمین ماه گاهشماری گیلانی است که پس از «پنجک تقو یم گیلانی»، از ۲۱فروردین آغاز و تا ۱۹ اردیبهشت ماه ادامه دارد، سیو و «سوا» نام‌های دیگر این‌ماه است.
«سیاما» دومین ماه فصل بهار گیلان است و به معنای ماه سیاه است. کوه‌نشینان دامدار در این ماه ازگرم سیر به سردسیر کوهستان می‌روند.
ادامه دارد….
گروه تاریخ