به گزارش “آژنگ نیوز”رصدخانه مراغه در دوره هلاکوخان مغول، زیر نظر خواجه نصیرالدین طوسی در شهر مراغه ساخته شد. این رصدخانه روی تپه‌ای در غرب مراغه در نزدیکی دو روستا به نامهای طالب‌خان و حاجی‌کرد قرار دارد و دریاچه اورمیه را می‌توان از دوردست از آنجا دید. امروزه تنها پِی‌های بخشهای مختلف و بخشی از سُدسِ سنگی آن باقی مانده‌است.
بنای رصدخانه مراغه در روز سه‌شنبه ۱۶ اردیبهشت ۶۳۸خ آغاز شد. هولاکو برای نگهداری این سازمان پژوهشی، موقوفه‌های ویژه‌ای در نظر گرفت. کتابخانه‌ای شامل ۴۰۰هزار جلد کتاب و ابزارهای اخترشناسی، از جمله ذات‌الربع دیواری به شعاع ۴۳۰ سانتیمتر، حلقه‌دار (ذات‌الحلق)، حلقه انقلابی، حلقه اعتدالی و حلقه سموت نیز فراهم شدند. در همین‌جا بود که «زیج ایلخانی» به‌سال ۶۷۰ هجری قمری (۱۲۷۶ میلادی) تهیه و تدوین شد.
خواجه نصیرالدین طوسی برای ساخت رصدخانه و ابزارهای رصد، از دانش و هنر دانشمندان و استادان زمان خود بهره برد. او در این راه، در پی اهداف بلند و بزرگی چون بازگرداندن و اسکان دانشمندان متواری در اثر حمله مغول و ایجاد یک مرکز بزرگ علمی با سرمایه دولت ایلخانی بود و برای برگزیدن این دانشمندان، توجهی به ملیت و مذهب ایشان نداشت.
خواجه نصیرالدین طوسی «زیج ایلخانی» را از روی رصدهای انجام‌شده در رصدخانه مراغه تدوین کرده‌است. زیج ایلخانی که سده‌ها از اعتبار خاصی در بسیاری از سرزمینهای آن زمان -از جمله در چین- برخوردار بوده‌است، در سال ۱۳۵۶ میلادی (۳۰۰ سال پس از مرگ خواجه) ترجمه و در اروپا منتشر شد. کهنترین نسخه این زیج در کتابخانه ملی پاریس نگهداری می‌شود.
رصدخانه مراغه تنها ویژه رصد ستارگان نبود؛ سازمان علمی گسترده‌ای بود که بیشتر شاخه‌های دانش در آنجا تدریس می‌شد و مشهورترین دانشمندان آن عصر -از جمله قطب‌الدین شیرازی، کاشف علت اصلی تشکیل رنگین کمان- در آن جمع شده بودند. به‌علاوه، چون در آن زمان ارتباط علمی چین و ایران به‌علت استیلای مغولان بر هر دو سرزمین برقرار شده‌بود، دانشمندان چینی -از جمله فردی به‌نام فائو مون‌جی- در این مرکز فعالت داشتند. همچنین فیلسوف، مورخ و فرهنگ‌نامه‌نویس مسیحی -ابن‌العبری- در رصدخانه مراغه به تدریس کتابهای اصول اقلیدُس و المجسطی بطلمیوس مشغول بود.
در تاریخ سلسله پادشاهی یوان در چین؛ مندرج شده که برای تأسیس رصدخانه پکن، به سرپرستی کوئوشوچینگ منجم دربار، تعدادی ابزارهای رصدی از رصدخانه مراغه در ایران خریداری شده‌است. از جمله این ابزارها ذات الحلق، عضاده (آلیداد)، دو لوله رصد، صفحه‌ای با ساعتهای مساوی، کره سماوی، کره زمین، تورکتوم (نشان‌دهنده حرکت استوا نسبت به افق) هستند. چینیان لوله رصد را وانگ-تونگ نامیده‌اند. به گفته تاریخ سلسله پادشاهی یوان، ایرانیان از این اختراع نه تنها برای رصد اجرام آسمانی، بلکه برای مشاهده دوردستها، به ویژه در دریا سود می‌جسته‌اند. همین کتاب از حضور دانشمندان چینی به رهبری فائومون‌جی برای کارآموزی در رصدخانه مراغه خبر می‌دهد.
پرویز ورجاوند، باستا‌ن‌شناس و سیاستمدار فقید ایرانی؛ و همکارانش در دهه ۱۳۵۰ خورشیدی با کاوش باستان شناسی در محوطه این رصدخانه، بخشهای گوناگون آن را شناسایی کردند. ساختمان اصلی این رصدخانه به شکل برجی استوانه‌ای ساخته شده‌بود. در ساختمانهای جنبی آن یک کتابخانه و محل اقامت کارکنان تشخیص داده شده و در سالهای اخیر، گنبدی برای محافظت از بقایای این بنا بر روی بخشی از آن ساخته شده‌است.
این بنا در سال ۱۳۶۴ به شماره ۱۶۷۵، از دوره ایلخانی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. سازمان یونسکو نیز سال ۲۰۰۹ میلادی را سال رصدخانه مراغه نامگذاری کرد و زمزمه‌هایی از ثبت جهانی این میراث جهانی در یونسکو به گوش می‌رسد.
منابع:
بادکوبه‌ای هزاوه‌ای، مصطفی؛ خواجه نصیرالدین طوسی، شرکت توسعه کتابخانه‌های ایران، ۱۳۸۹.
داماس، موریس؛ و دیگران؛ تاریخ صنعت و اختراع، ترجمه عبدالله ارگانی، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۹۳.
سپهری، جعفر؛ «اختراعات و ابتکارات ایرانیان در پهنه ناوبری، دریانوردی و نجوم»، ماهنامه سفر، شماره پیاپی ۷۶، فروردین ۱۳۹۸.
«ثبت رصد خانه مراغه از دوره ایلخانی در فهرست آثار ملی ایران»؛ ایسنا، ۱۶ تیر ۱۳۹۲.
«رصدخانه مراغه»؛ ویکیپدیا، آخرین به روزرسانی: ۱۸ فروردین ۱۳۹۹.
«رصدخانه مراغه؛ یادگار پیشتازی ایران در ترویج علم و فرهنگ جهان»؛ ایسنا، ۱۶ آذر ۱۳۸۹.
گروه تاریخ