تاریخ آیین چهارشنبه سوری

به گزارش “آژنگ نیوز”در مورد تاریخ آیین چهارشنبه سوری؛مباحث فراوانی مطرح بوده مبنی بر اینکه این سنت مربوط به دوره باستان است یا در سالیان اخیر رایج شده است؟پیش از پاسخ به این سوال باید اعتراف کرد،اعمالی که برخی هم اینک نیز در سالهای اخیر مرتکب انجام آن می شوند!پیشینه تاریخی در سنتهای آیینی ایرانی و از جمله چهارشنبه سوری ندارد.این سوال از آنجا ریشه میگیرد که افعال برخی از شهروندان مبنی بر انفجارهای صوتی کرکننده چنان آزار دهنده است که بعید می دانیم ازچندصد و یا چند هزار سال پیش،مردم چنین کارهای آزار دهنده ای را مستمرا انجام داده باشند.

فلسفه چهارشنبه سوری

نخست بپردازیم به اینکه فلسفه این آیین در تاریخ به چه نحوی توضیح داده شده است.در ایران و البته مانند بسیاری دیگر از کشورها در استقبال  از سال نو آداب و آیین هایی وجود دارند. چهارشنبه سوری درایران آیینی در استقبال از نوروز است.برخی  برگزاری این آیین را به آتش پرستی ربط داده اند که البته نادرست است.واقعیت این است که کشف آتش یکی از بنیادی ترین کشفهای بشری است و بنا بر اعتقاد دانشمندان کشف آن نقش مهمی در ارتقاءزندگی و تمدن بشری داشته است.

توضیح در مورد نقش این عنصر در حوصله این بحث نیست ،فقط اشاره می شود که بهره گیری از آتش برای شکار،پخت و پز غذا  به بهره گیری از آن مثلا در فن سفالگری رسید. انسان بدوی بوسیله آتش،موفق به ذوب آهن و اختراع ابزار و آلات شد.ذوب فلزات منجر به درک و فهم فعل و انفعالات شیمیایی گردید و درنهایت نیروی مرموز آتش به خدمت بشر درآمد. در ادبیات کهن و باستانی نیز به نقش بنیادین آتش اشاره شده است.

چهارشنبه سوری در ادبیات

در شاهنامه فردوسی، “زال”یک سیمرغ بزرگ میکند.سیمرغ برای قدر دانی از زال ،یک پر خود را به او می دهد و تاکید میکند اگر کاری داشت ،پر را آتش بزند تا سیمرغ حاضر شود.همچنین در حکایت افسانه سیاوش،این قهرمان متهم به گناهی میگردد. برای اثبات بیگناهی سیاوش از درون آتش عبور میکند و چون گناهکار نبود،در آتش نمی سوزد.بر همین مبنا آتش در افسانه های ایرانی جایگاه ویژه ای دارد و آیین بزرگداشت آن را نیز به پادشاه اساطیری ایران یعنی هوشنگ نسبت می دهند که حکومت این پادشاه مربوط به دوران قبل از ظهور زرتشت در تاریخ است.بنابر این نقش آتش در ایران باستان به علت تاثیراتش در زندگی انسانهای کهن  است .

پیشینه تاریخی

اما در خصوص آیین چهارشنبه سوری لازم به ذکر است که اکثر مورخین باتردید به وجود جشن چهارشنبه سوری در چند هزار سال قبل تاکید داشته اند.محیط طباطبایی در این خصوص چنین اشاره میکند کلمه چهارشنبه سوری ترکیبی از چهارشنبه که روزی از روزهای هفته است و کلمه سوری به معنی سرخ و یا مفهوم سور(مهمانی)می باشد.وی می افزاید:البته اکنون می توان مفهوم نخست به معنی سرخ را رایج  و کنایه از سرخی آتش دانست .زیرا مردم هنگام برجستن از روی آتش به سرخی رنگ آن تاکید میکنند.

همچنین محیط طباطبایی می نویسد:در جدول توقیعات ایام مربوط به تاریخ پارسی که در آثار معتبر نجومی قدیم و جدید به تفصیل یاد شده و در کتابهای تاریخی آثار الباقیه وقانون مسعودی به یاد ندارم که ذکری از این روز و مراسم آنرا دیده باشم.در صورتیکه دهها نام و توقیعات دیگر مربوط بدین تاریخ با ملل و آداب آنها در کنار  اسامی و توقیعات مربوط به تاریخ مسیحی و یهودی و اسلامی دیده می شود.بنابر این روز چهرشنبه سوری سابقه مسلم و معروفی در مدارک و تقویم و تاریخ ایران پیش از اسلام و بعد از اسلام ندارد که  به اتکای آنها بتوان توضیحی درباره مبداءو اوضاع و احوال تابع آن داده شود.

همچنین در کتاب تاریخ بخارا نوشته نرشخی درقرن چهارم هجری نیز علیرغم اشاره و توضیح در مورد نقش و اهمیت آتش نزد ایرانیان،به مراسم چهارشنبه سوری اشاره ای نشده است.مثلا درمعرفی منطقه رامشن دهی نزدیک بخارا،تاکید میکند در افسانه های قدیمی این ده را افراسیاب بنا کرده و”در ده رامشن آتشخانه ای نهاد ومغان چنین گویند که آن آتشخانه قدیم تر از آتشخانه های بخارا است.”

اما به تدریج چهارشنبه سوری به عنوان یک مراسم عام  که می توانست به بزرگداشت آتش نیز تعبیر شود،رواج گرفت. این امر در دوره صفویه جدیت بیشتری یافت. به عنوان سند میتوان اشاره کرد که: دربخش جنوبی کاخ چهلستون ، اتاقی  قرار دارد که روی یکی از دیوارهایش نقاشی نفیس و تاریخی شبیه به برگزاری آئین چهارشنبه سوری کشیده شده و به همین دلیل به آن اتاق در عمارت چهل‌ستون اصفهان “چهارشنبه سوری” می‌گویند.

البته محیط طباطبایی روایت میکند که  مراسم چهارشنبه سوری اگرچه  مراسمی مشابه با دوران کنونی بوده است.اما ظاهرا زمان برگزاری آن  و در برخی از مناطق ایران ،مربوط به قبل از عید نوروز نبوده است. وی می نویسد:مراسم چهارشنبه سوری از ماه صفر هر سال قمری در زواره برگزار می شد و آب و خاکستر و بته نیم سوخته سر راه عبور و مرور شبانه  و بر در خانه بالا می گرفت.اما از ترویج گسترده سال خورشیدی این مراسم در همه جای ایران قبل از عید نوروز و در آخرین چهارشنبه سال برگزار می شده است.

آیین جدید

از این رو به نظر می رسد از زمان صفویه چهارشنبه سوری رواج داشته ونیزبرگزاری مراسم چهارشنبه سوری مشابه با زمان حاضر از دوران قاجاریه شکل گرفت. درهمین زمان است که با تاثیر از فرهنگهای دیگر نوعی تغییر دراین مراسم ایجاد شده و آتش بازی و ترقه ترکاندن وارد آیین چهارشنبه سوری می شود.درحقیقت بکار گیری ترقه از هنگام وارد کردن اسلحه به کشور رواج یافت.همچنین در ابتدا آتش سوزاندن و ترقه بازی ویژه مراسم شاهانه قاجاری بود.

دکتر فوریه، پزشک فرانسوی ناصرالدین شاه در کتاب «سه سال در ایران»می نویسد: «در سال ۱۲۶۹ ق. کامران میرزا در کامرانیه مهمانی داد. ۱۱۰ نفر را دعوت کرد، وزیر مختار آمریکا نیز بود … بعد از شام آتش‌بازی هم که در این قبیل مهمانی‌ها جزو ضروریات بود، برپا شد.

مادام کار لا سرنا در سفر نامه اش به عمومیت یافتن ترقه بازی چنین اشاره میکند:

برای ایرانیان هیچ چیز خوشایندتر از آتش‌بازی نیست. هر رویداد خوشی با آتش‌کردن فشفشه‌ها جشن گرفته می‌شوددر تمامی مراسم های جشن، آتش بازی در صدر برنامه هاست.حتی فقیرترین خانواده ها هم دست کم چند شاهی برای خرید ترقه، پول خرج می‌کنند. مراسم آتشبازی همیشه در خیابان اصلی منتهی به قصر انجام می‌گیرد.

در همین ارتباط کنت دو گوبینودرکتاب سه سال در آسیا مینویسد: در ایران که هنرآتش بازی بسیار فراتر از کشور ما رفته است. هرکس می‌کوشید یک ترقه، فشفشه، چنبره آتش بازی دردست داشته باشد. در این جشن شادی آفرین بسیاری از سبیل‌ها سوخت، لباس‌ها آتش گرفت، ولی هیچ کس اعتنایی نداشت و نهایت خوشبختی درهمین بود.

به تدریج مردم هم در این سرگرمی سهیم شدند و دستور نمایش آن در میدان توپخانه صادر شد و مردم در آن جا به تماشای آتش بازی می ایستادند .

اماعبداله مستوفی درمورد برگزاری جشن چهارشنبه سوری  در دوره قاجار و البته در درون خانه ها و دربین مردم می نویسد:

شب چهارشنبه آخر سال در خانه‌ها آتش افروزی می‌کردند و زنها به این کار خیلی علاقه داشته، مقداری بوته در یک سمت حیاط کوپه کوپه می‌گذاشتند و آتش می‌زدند و از روی آنها می‌پریدند. این جست و خیز دو سه بار از سر تا ته تکرار می‌شد و این ذکر را هم در ضمن می‌گفتند:«غم برو، شادی بیا! محنت برو، روزی بیا!»

آیین رسمی

مقامات هم برگزاری چهارشنبه سوری را در خانه هایشان جدی میگرفتند، مستوفی روایت میکند که: شبی به خانه یکی از وزرای جنگ دوره  احمد شاه که منصب سرداری هم داشت رفته بودم، از قضا چهارشنبه آخر سال بود. پیشخدمت وارد شد و تعظیم غرایی کرده، عرض کرد قربان! بوته حاضر است، آقای وزیر جنگ از جا برخاست از روی تپه‌های بوته پرید. وقتی که عملیات به جا آمد، سردار وزیر جنگ به واسطه چاقی که داشت نفس میزد.

در سالهای بعدی ودر دوران حکومت پهلوی دوم ؛چهارشنبه سوری وارد متون درسی هم شد. در سال 1330 در کتاب دوم دبستان  درسی با این متن آمده بود:شب چهارشنبه سوری بچه ها از روی شعله آتش میپریدند و میگفتند:سرخی تو از من-زردی من از تو.

با استقبال مردم از این مراسم،برای اولین بار به صورت رسمی و گسترده مراسم چهارشنبه سوری درسال 1341دراستادیوم امجدیه برگزار شد.دراین مراسم که امجدیه چراغانی شده بود،در یک مراسم نمایش گونه، هوشنگ شاه وسپاهیانش وارد میدان شده و پس از به آتش کشیدن مظهر زشتی ها ،مراسم نیایش برگزار کردند.دراین مراسم محمدرضا پهلوی و خانواده اش حضور داشتند. به این ترتیب یک گونه مراسم رسمی و حکومتی چهارشنبه سوری هم رایج شد.

رواج ترقه بازی

اما از دهه 50 شکل چهارشنبه سوری چنان تغییری یافت که صرفابه ترقه بازی ودر نتیجه یک مشکل اجتماعی تبدیل گردید.مثلا در اسفند ماه دهه 50گزارشهایی متعددی از انفجار و مصدوم شدن نوجوانان منتشر می شد. در اسفند ماه 1352 در خبری آمده بود 5 نوجوان 13تا15 ساله هنگام ساختن نانجک و ترقه چهارشنبه سوری به شدت مجروح شدند.مجروحین از ناحیه چشم وسر و صورت صدمه دیده و در بیمارستانهای سینا و فارابی بستری شدند.در حقیقت بیشترین آسیب ناشی از این اقدام،مربوط به بچه ها بودکه براثرانفجارترقه گرفتارآتش سوزی وقطع عضو می شدند.در گزارشی که سال 1352 منتشرگردید،تاکید شده بود:در اواخر اسفند عده ای از دستفروشان با ساختن کارگاه های کوچک که به تولید فشفشه و نارنجک اختصاص داشته محصولات خود را به کودکان و نوجوانان می فروشند.بازی با این وسایل موجب صدمه دیدن آنها و آتش سوزی شده است.بر اساس آمار دهه 40 تا 50 آتش نشانی؛طی ده سال یکصد حریق بزرگ و کوچک در شب چهارشنبه سوری رخ داده که عامل آنها انفجار ترقه و نانجک دستی بود.مشکلی که در سالهای اخیر بیشتر شده است.در این سالها بویژه در شههای بزرگ که به تدرج مثلا مدرن می شدند،مهمترین جلوه چهارشنبه سوری بدین موضوع تبدیل شده بود که عده ای به بیابانهای اطراف شهر رفته و بوته هایی که برای جلوگیری از گسترش کویر و کویر زدایی کاشته شده بودند،می کندند و به عنوان بته اصل!در خیابانهاب بالای شهر به فروش می رساندند .اینکه از روی بوته بپرند،برای طبقه پولدار و نوکیسه بالای شهری آن روز کلاس داشت.

تقویت روابط اجتماعی

البته از دیگر سو،در طول سالها علاوه بر آتش بازی،آیین هایی به مراسم چهارشنبه سوری افزوده شده است مثل: کوزه‌شکنی، قاشق‌زنی، فال‌گوشی ، گره‌گشایی، آجیل مشکل‌گشا، شال اندازی،پختن انواع غذاهای مخصوص ونیز صدها آیین محلی در نقاط مختلف کشور .

مثلا در اورمیه مردم در طول روز به باغات اطراف شهر می رفتند و مراسم جشن رابرگزار کرده و شب هنگام نیز به خانه ها برگشته و به پشت بامها رفته وحلبهایی را به خانه همسایگان آویخته و اهالی آن خانه ها به فراخور خود هدایایی داخل این قوطی ها قرار می دادند.این مراسم به نام(بلی بلی)شناخته می شد.یا اهوازی ها در این مراسم به بیماران هم توجه داشته و برای بیماران موجود در خانه و یا همسایه ها آش ابودرداء یا آش بیمار درست کرده و در بادیه های مسی بین مردم تقسیم میکردند.مواد این آش هم معمولا با مشارکت و کمک همسایگان تهیه میشد.این مواد عیارت بودند از:برنج،حبوبات،پیاز و غیره.آش پس از پخته شدن تقسیم میشد و مردم به شفای بیمار پس از خوردن این آش اعتقاد فراوانی داشتند.همچنین در مناطق مختلف کشور ترانه های مخصوص چهارشنبه سوری بوسیله مردم خوانده می شد.که بخش مهمی از ادبیات کهن ایران را شکل می بخشید. بنابراین چنین آیینهایی می تواند مراسم چهارشنبه سوری را بدل به یک آیین موثر اجتماعی و نیز تقویت وفاق جمعی کند.

از این روضرورت دارد آیینهای کهن ایرانی از جمله همین چهارشنبه سوری را باز شناخت و پیکر آن را از پیرایه ایی که بر آن بسته اند،زدود،تا بر مبنای فرهنگ غنی ایرانی زندگی را بهتر ساخت. وگرنه در هجوم عادات و آداب متفاوتی که جامعه را تحت تاثیر قرار داده اند،بطور کلی فرهنگ ایرانی به مخاطره خواهد افتاد. به همین سبب بود که سعدی سروده:کهن جامه خویش پیراستن-به از جامه عاریت خواستن.

حسن محرابی

گروه تاریخ