کتاب «نقد و بررسی نگاره‌های خمسۀ نظامی گنجه‌ای» اثر قاسم علی سلطان (مورخ 968 هجری قمری) دستنویس به نشانی Suppl. Person 1956 شعبۀ شرقی کتابخانۀ ملی پاریس با مقدمه و پژوهش علی‌اصغر میرزایی‌مهر به صورت نفیس از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب منتشر شد.
میرزایی‌مهر در مقدمۀ 25 صفحه‌ای که بر این اثر نفیس نگاشته است، نظامی گنجه‌ای را از سرآمدان شعر فارسی معرفی می‌کند که آثارش بلافاصله پس از مرگش مورد توجه فراوان قرار گرفته است. وی یکی از مهم‌ترین دلایل این استقبال را بیان ویژۀ توصیفی نظامی می‌داند که ترجمۀ آن را به زبان تصویر آسان می‌کند.
میرزایی‌مهر می‌نویسد: «ناگفته پیداست که تلفیق کلام موزون و مخیّل با تصویر، جذابیت‌های داستان را صدچندان می‌کرد، از این رو نه تنها برای اشعار نظامی نظیره‌های فراوان سرودند، بلکه نسخه‌های استنساخ شدۀ آن را به زیور نگاره‌ها آراستند تا جایی که به لحاظ بسامد پس از شاهنامۀ فردوسی، هیچ نسخه و داستانی به اندازۀ سروده‌های نظامی مورد عنایت هنردوستان برای تصویرگری واقع نشده است».
به گفتۀ میرزایی‌مهر طی صدها سال بی‌شمار نسخه‌های مصور از پنج گنج نظامی با حمایت شاهان و امیران هنرپرور در کارگاه‌های سلطنتی یا مراکز محلی تولید شد و هنرمندانی با پایگاه‌های متفاوت هنری ذوق و توان خود را در به تصویر کشیدن کلام موزون شاعر گنجه آزمودند.
کتاب نسحه عهد شاه طهماسب صفوی
آنچه هم‌اینک در دست خواننده است، نسخه‌ای مصوَّر از خمسۀ نظامی است که در عهد شاه طهماسب صفوی یعنی در حدود 500 سال پیش تولید شده است. این کتاب در زمرۀ نسخه‌های سلطنتی نبوده بلکه به همت و حمایت حاکمی هنردوست به نام «قاسم‌علی سلطان» که از سران دولت شاه طهماسب و حاکم شهر شوشتر بوده، پدید آمده است و امروزه در کتابخانۀ ملی فرانسه در پاریس نگهداری می‌شود.
میرزایی‌مهر در توضیح نسخۀ موردنظر به خوانندگان می‌گوید که این اثر هر پنج داستان نظامی یعنی مخزن‌الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت‌پیکر و شرفنامه را دربردارد و با 63 نگارۀ هنرمندانه، از نسخه‌های پرتصویر عصر خود به شمار می‌رود که خوشبختانه افتادگی یا آسیب‌دیدگی جدی ندارد.
این اثر برای بررسی تاریخ نگارگری ایران در نیمۀ دوم سدۀ دهم هجری و چند و چون فعالیت هنرمندان در کارگاه‌های غیردرباری بسیار کارآمد است.
مطالب این اثر نفیس در دو بخش تنظیم شده است. بخش نخست به کتابشناسی نسخه اختصاص دارد. در این قسمت مؤلف کوشیده است تا کلیّت کتاب را از جهات گوناگون مورد بررسی نقادانه قرار دهد. جایگاه و اعتبار تاریخی و هنری نسخه را گوشزد نموده و خالق آن و حامی و سفارش دهنده و شرایط و محل احتمالی تولید و سبک و سیاق هنری را بازشناساند.
اما بخش دیگر این اثر مطالعۀ تک‌تک نگاره‌هاست. در این جا ابتدا موضوع نگاره با استفاده از سرودۀ نظامی برای خواننده توضیح داده می‌شود. آنگاه بازتاب آن به زبان رنگ و نقش بیان می‌گردد و ارزش‌های هنری و تصویری نگاره پژوهیده می‌شود. هر چند نگاره‌هایی با مضامینی مختلف شرح و بسط‌های متفاوتی می‌طلبند اما تلاش بر همسانی تحلیل‌ها و اختصار مطالب بوده است.
پژوهشگر «نقد و بررسی نگاره‌های خمسۀ نظامی گنجه‌ای» در بخش دیگری از مقدمه به خلق این اثر پرداخته و اعتقاد دارد که ترتیب قرار گرفتن داستان‌های خمسه در نسخه همان ترتیب تاریخی سرایش آنها توسط شاعر است.
اما به توجه به تاریخ‌های ذکر شده، روشن می‌شود که خوشنویس کار خود را به آن ترتیب پیش نبرده است. خوشنویس در ترقیمۀ پایان مجلد، خود را به این صورت معرفی می‌کند: «خیرالله ابن حسین کلابی شوشتری» با توجه به پسوند شوشتری، گمان می‌رود که وی اهل شهر شوشتر بوده باشد. نام او را در نسخه یا اثر مکتوب دیگری نمی‌توان یافت.
نقاش نگاره‌های دو ورقی
میرزایی‌مهر درمعرفی نقاش و یا نقاشان نگاره‌ها به فرانسیس ریشار که سال‌ها رئیس شعبۀ هنرهای اسلامی موزۀ لوور پاریس بوده و از نزدیک به نسخۀ مزبور دسترسی داشته است، اشاره می‌کند و می‌نویسد: «ریشار بر روی پله‌های تخت بلقیس ملکۀ سبا که اولین نگاره نسخه نیز به شمار می‌رود، رقم نقاش را چنین خوانده است: «عمل آقا بهرام افشار» تنها نامی که به عنوان نقاش در مجموعۀ 63 نگاره تا کنون شناسایی شده همین است. اما 63 نگاره موجود در این نسخه از لحاظ اسلوب‌های اجرایی و نقشی که در نسخه ایفا می‌کنند به دو گروه تقسیم می‌شود: 6 نگاره دو ورقی و 57 نگارۀ تک برگی. گمان می‌رود که بهرام‌قلی‌افشار فقط نقاش نگاره‌های دو ورقی بوده است. در نتیجه کماکان از هنرمند یا هنرمندانی که 57 نگارۀ تک‌برگی را پدید آورده‌اند آگاهی در دست نیست.
این اثر نفیس دربردارندۀ بررسی و نقد نگاره‌های خمسۀ نظامی است که میرزایی‌مهر (با تأسی به گفتۀ فرانسیس ریشار) اعتقاد دارد که نسخۀ مزبور را در سال 1335 هجری/ 1917 میلادی ژرژ مارتو به کتابخانۀ ملی فرانسه اهدا کرده است و از آن روز تا کنون در کتابخانه فرانسه نگهداری می‌شود.
«نقد و بررسی نگاره‌های خمسۀ نظامی گنجه‌ای» به صورت نفیس در قطع رحلی بزرگ با کاغذ گلاسه به صورت تمام رنگی در 174 صفحه از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب با مشارکت مؤسسۀ فرهنگی حکیم نظامی در تبریز منتشر شده است.
گروه گزارش