علمها نمادی از روز عاشورا و یکی از نمادهای مرسوم در مراسم عزاداری امام حسین (ع) است .علمها را می‌توان به سه گونه تقسیم کرد:
۱– علمهای سبک و ساده که پرده‌های آنها بیشتر به رنگ سیاه یا سبز، و دسته‌های آنها از نی یا چوب است. پرده برخی از این علمها نقش-و-نگار داشت و با گلدوزیهای زیبایی تزیین شده است.
۲– علمهایی سنگینتر و بزرگتر از علمهای گونه نخست که پارچه پرده آنها معمولاً از اطلس و حریر و شال و مانند آن است. در متن و حواشی پرده این گونه علمها، اشعار و آیاتی از قرآن مجید با سوزن‌کاری و گلدوزی نقش می‌زنند. پرده این‌گونه علمها به اندازه‌ای بلند است که علمدار معمولاً دسته و سرپرده را با هم می‌گیرد. بعضی از این علمها، سرِ عَلمی به شکل پنجه یا گنبد دارند.
۳– علمهای استوانه‌ای با پرده کیسه‌مانند که به رنگهای گوناگون یا تلفیقی از چند رنگ عمودی دوخته اند. بر سر این علمها از جنس برنج یا گاهی طلا یا مطلا؛ به شکل دست به نشانه دست حضرت علی(ع) یا دست بریده حضرت عباس(ع) یا گنبدک؛ نماد تقدّس و روحانیّت اسلام نصب است. برخی از پژوهشگران این نوع سوم را «کُتَل» یا «توغ» نیز گویند.
نخستین علمها، چوب خشک‌شده یک صنوبر یا درخت کشیده‌اندام مانند آن بوده است. هنوز نمونه این‌گونه علمها در روستاها -از جمله در روستاهای آذربایجان اطراف اراک- دیده می‌شود و در مراسم محرم، هنوز که هنوز است به کار می‌رود. تنه درخت یا تنه اصلی علم را طی سال در گوشه مسجد یا تکیه نگه‌می‌دارند و در آغاز محرم؛ جامه بر آن می‌پوشند و پارچه‌ها و دستمالهای رنگارنگ نذری بر آن می‌بندند.
گونه دیگر رابطه درخت و علم را در نقش درخت سرو می‌توان دید؛ درختی بلندبالا و کشیده‌اندام و نماد پیکر شهید که همراه دسته‌های سوگوار حمل می‌شود. نقش سروهای خمیده به نشانه سوگواری بر روی سفالینه‌ها و نگاره‌های بازمانده از دوره‌ها و مکتبهای مختلف تاریخی نیز بر جای مانده است. وجه دلالت درخت به نماد شهید یکی این است که بالای بلند درخت نشان از عروج شهید دارد و دیگر اینکه افکنده شدن درخت به معنای از میان رفتن آن نیست چرا که باز سر می‌زند و بر جای آن با جوشهای بسیار قامت می‌کِشد؛ همچنان که شهادت نیز پایان زندگی نیست و خون شهید می‌جوشد و رمز حیات و جاودانگی است.
کهن‌ترین نمونه تصویری عَلَم از محراب مسجد اَزْدان اصفهان به دست آمده است که احتمالاً مربوط به سده پنجم و ششم هجری است. این علم که در داخل تاق‌نمای محرابِ مسجد قرار دارد از سه زبانه پارچه‌ای تشکیل شده که بر روی هر یک، به خط کوفی آیاتی از قرآن کریم را نقش کرده‌اند و انتهای زبانه در اهتزاز است. کتیبه‌های پارچه پنج بخش است که چهارگوش بزرگی تشکیل می‌دهند. امروزه هم بخش اصلی علمهای پارچه‌ای همین‌گونه است. دسته علم در علمهای در حال اهتزاز تیرکی است محکم و منتهی به قبه، هلال و پنجه است و در علم مسجد اَزدان همانند گلدسته مناره.
دیرینه‌ترین علم ایرانی بر جا مانده از دوره آق‌قویونلوها و قره‌قویونلوهاست که در موزه توپقاپی استانبول نگهداری می‌شود. این علمها از غنایم جنگی است که سلطان سلیم عثمانی پس از شکستِ شاه‌اسماعیل صفوی و اشغال تبریز به دست آورد. این علمها از صفحه‌ای آهنی به‌صورت تیغه‌ای باریک و بلند ساخته می‌شده و در بالای آن نشان یا الله، محمّد و علی و یا الله، محمّد، علی، حسن، حسین و فاطمه نقره‌کوبی یا کنده‌کاری می‌کردند. تیغه باریک و بلند آهنین به صفحه‌ای گرد و بزرگتر و دارای قابی آهنی در پایین تیغه ختم می‌شد.
گروه گزارش