دیوار گرگان یکی از سازه های دفاعی مشهور جهان است که به عنوان یک شاهکار از هوش ایرانیان از آن یاد می شود.
سرزمین ایران در قسمت شمال شرقی خود، میزبان دیوار طویلی است که سیستم دفاعی ایرانیان در گذشته را نمایش می دهد. امنیت و آسایش ارمغان ارزشمند این دیوار برای گذشتگان بوده است و امروز شکوه کم نظیری را در چشمان بینندگان به تصویر می کشد.
این دیوار ۲۰۰ کیلومتری بعد از دیوار چین، رتبه ی دوم را در میان دیوارهای دفاعی جهان و رتبه ی اول از نظر بزرگی در میان دیوارهای آجری دنیا را دارا می باشد. دیوار بزرگ گرگان، طولانی تر از دیوار هادریان که توسط امپراتور هادریان در مرز انگلستان و اسکاتلند ساخته شد، است و هزاران سال کهن تر از بسیاری از بخش‌های امروزی دیوار چین می باشد. احتمال می رود که این دیوار، سومین دیوار بزرگ تاریخی است که نام آن پس از دیوار چین (به طول ۶۰۰۰ کیلومتر) و دیوار سمیز آلمان (به طول ۵۴۸ کیلومتر) قرار می گیرد.
آنچه امروز از دیوار بزرگ گرگان باقی مانده تنها بخش کوچکی از آن می باشد که به وسیله ی کاوش های کارشناسان سر از میان خروارها خاک بیرون آورده است. بررسی های باستان‌شناسی موید این مطلب می باشد که مهندسی ایران و امپراتوری ساسانی رقابت تنگاتنگی با مهندسی امپراتوری روم داشته و در مواردی نیز اصولی برتر را به کار بسته است. شواهد نشان می دهد که این دیوار بر اساس یک طرح از پیش آماده شده و در طول یک دوره ی ۹۴ ساله احداث گردیده است.
دیوار بزرگ گرگان به عقیده ی کارشناسان سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران یکی از آثار شگفت انگیز معماری پیش از اسلام است و می توان آن را به عنوان یکی از گزینه های ثبت در فهرست آثار میراث جهانی (یونسکو) به حساب آورد.
به دست آوردن تاریخ دقیق در مورد دیوار گرگان امر مشکلی به نظر می رسد. نام مادها، هخامنشی ها، اشکانیان و ساسانیان در میان کتب کارشناسان به چشم می خورد و شاید در نظر گرفتن بازه ی ۴۲۹ تا ۶۱۵ میلادی مناسب ترین بازه برای تاریخ مبهم این دیوار باشد.
اما آنچه اکثر تاریخ نگاران بر آن اتفاق نظر دارند این است که بنای این دیوار و ساخت و بازسازی آن به انوشیروان ساسانی (۵۷۹- ۵۳۱ میلادی) باز می گردد. گردیزی (تاریخ نگار ایرانی) در کتاب زین الخبار، آغاز احداث دیوار را به یزدگرد اول و اتمام بنای آن را به انوشیروان نسبت می دهد. عده ای دیگر معتقدند پسر بهرام گور ساسانی (۴۵۹- ۴۳۸ میلادی) ساخت بنای دیوار را آغاز کرده و شاه پیروز ساسانی (۴۸۴- ۴۵۹ میلادی) آن را به پایان رسانده است.
نخستین پژوهش سازمان یافته در مورد بنای دیوار توسط ژاک دمرگان در ۱۲۷۵ خورشیدی انجام شد. سپس آرن، باستان شناس فرانسوی، در سال ۱۳۱۲ بخشی از دیوار را شناسایی و معرفی کرد.
باستان شناسی آمریکایی به نام اریک اشمیت که در سال های ۱۳۱۵ و ۱۳۱۶ با هواپیمای خود اقدام به تهیه ی عکس های هوایی از نقاط باستانی ایران کرده بود، به طور اتفاقی در منطقه ی گرگان دیوار سرخی را دید که از دریای خزر به سمت کوه های گلیداغ کشیده شده است. او عکسی را از این دیوار تهیه کرد و سرآغازی را برای تحقیقات باستان شناسی داخلی و خارجی بنیان نهاد.
پس از او محمد یوسف کیانی در سال ۱۳۵۰ با پرواز بر فراز دیوار، عکس هایی از آن تهیه کرد و طول دیوار را ۱۷۵ کیلومتر با ۳۲ قطعه ی وابسته تخمین زد.
در سال ۱۳۷۸ جبرئیل نوکنده بررسی های خود را بر روی بخشی از مسیر دیوار گرگان در محدوده شهرستان گنبد کاووس، آغاز کرد و توانست اسناد و مدارک تاریخی ارزشمندی را به دست آورد. در همین سال با شروع ساخت سد گلستان و قرارگیری بخشی از مسیر دیوار در محدوده ی کانال آبیاری و زهکشی سد و ضرورت حفظ دیوار، آب سد از طریق ۲ کانال از زیر دیوار از منطقه عبور داده شد.
در سال ۱۳۸۴ گروهی متشکل از باستان شناسان ایرانی و انگلیسی دیوار را مورد بررسی قرار دادند. اطلاعات زیادی در مورد دیوار بزرگ گرگان در سال ۱۳۸۱ و در طی ۶ فصل کاوش به دست آمد و طول آن ۲۰۰ کیلومتر برآورد گردید. با بررسی نوشته های تاریخی مشخص شد که این دیوار در گذشته تا مرو ادامه داشته و مسلما طولی بیش از ۲۰۰ کیلومتر را شامل می شده است.
تا به امروز حدود ۲۰۰۰ متر مربع از دیوار از دل خاک بیرون آورده شده و با انجام هفتمین فصل بررسی کاوش دیوار گرگان و دیوار تمیشه اطلاعات مهمی در مورد مرز امپراتوری ساسانی در گرگان به دست آمده است.
هم اکنون آنچه که به عنوان شاخص ترین بخش دیوار دفاعی شناخته می شود، بقایای یک چهار طاقی با وسعت بیش از ۱۸۰ متر می باشد که در جریان کاوش ها از دل خاک بیرون کشیده شده است.
طول دیوار گرگان
در سال۱۳۵۰، محمد یوسف کیانی، باستان‌شناس ایرانی مطالعاتی را انجام داد و به عددی برابر ۱۷۵ کیلومتر دست پیدا کرد. اما اعداد متفاوتی که در مطالعات بعدی به دست آمد نشان می دهد که طول این دیوار که به صورت شرقی – غربی قرار دارد، همواره مورد بحث کارشناسان بوده و اعداد بسیار متفاوتی از ۳۱.۲ تا ۱۱۲۳ کیلومتر برای آن عنوان شده است. این طیف وسیع اعداد در نتیجه ی نابودی بخش هایی از دیوار و تکه تکه شدن آن به وجود آمده اند. در این رابطه می توان به سخن نجیب بکران (جغرافیدان) در مورد دیواری که از درگز تا سرخس ادامه می یابد اشاره کرد:
آنچه در مورد این دیوار مورد اتفاق نظر قرار دارد، این است که ۳۰۰۰۰ سرباز می توانستند به منظور پاسداری و دفاع در طول دیوار استقرار یابند. وجود قطعات آجر خرد شده و عوارض مصنوعی در طول مسیر دیوار، نوشته های منابع مکتوب تاریخی و همچنین حفاری های باستان شناسی محمد یوسف کیانی در دهه ی ۵۰ نشان از عرض ۱۰ متری دیوار دارند. مطالعات و بررسی های انجام شده در محدوده شهرستان کلاله نیز نشانگر آن است که در قسمت های شرقی دیوار در نواحی کوهستانی عرض بیش از دو متر را نمی توان تخمین زد.
وجود گذرگاه و موانع مستحکم‌تر نسبت به سایر دیوارهای مشابه و مانع عظیم خطی برای یک ارتش قدرتمند و بزرگ هوش و ذکاوت سازندگان آن را به تصویر می کشد.
جنس دیوار گرگان
جنس دیوار نیز موضوع مورد بحث دیگری می باشد و اتفاق نظری در رابطه با آن وجود ندارد. بلاذری (تاریخ‌نگاران و جغرافی‌دانان ایرانی) جنس آن را از سنگ و سرب، ابن فقیه از آجر و آهک، فردوسی از سنگ و گچ و نجیب بکران از خشت پخته می دانند. این در حالی است که ثعالبی جنس بخشی از آن را از سنگ مرمر عنوان کرده است.
دیوار درست در مکانی قرار دارد که بهترین موقعیت را برای بهره وری از آب گرگانرود فراهم می کند. در طراحی سیستم آبرسانی، حفر کانال برای تامین آب شرب ساکنین و حیوانات در دشت و آبیاری اراضی کشاورزی و کاربری نظامی و آبگیری خندق ها در مواقع جنگ و تهیه و تولید خشت جهت ساخت دیوار چنان دقیق است که امروزه نیز برای هدایت آب مورد استفاده قرار می گیرد.
این سیستم آب رسانی به تناسب دوری و نزدیکی از گرگانرود و با پیش بینی تغییرات و رسوب گذاری بستر گرگانرود بر اثر سیلاب به موازات آن طراحی شده و هدایت آب به سمت دیوار و خندق و کوره های آجرپزی و محوطه های باستانی هم عصر دیوار را بر عهده داشته است
خندق | دفاع به شیوه ای موثر
به سبب کاربرد دفاعی، خندقی نیز در حاشیه ی دیوار مشاهده می گردد که عرض آن در نواحی پست و هموار به ۳۰ متر و در نواحی کوهستانی به ۱۰ متر می رسد و با توجه به وضعیت توپولوژی زمین از شرق به غرب، شیب ملایمی به سمت دریای خزر دارد.
این خندق در زمان های جنگ و به منظور افزایش ضریب دفاعی با استفاده از آب گرگانرود که در پشت آن قرار دارد پر می شده تا مانعی را برای نفوذ دشمن ایجاد کند. با یک مهندسی هوشمندانه و به منظور تامین آب خندق در مواقع لزوم، سدی به نام کرگز بر روی دیوار گرگان ساخته بودند تا به سرعت بتوانند آب را در خندق جاری سازند.
ضلع جنوبی دیوار و خندق پذیرای کوره های آجرپزی است که به صورتی ساده و ابتدایی با عمق حداکثر ۲ متر در زمین ایجاد شده اند. ابعاد آنها حدود ۶*۸ تا ۵*۸ متر می باشد و در جهت شرق به غرب و یا شمال به جنوب و بر خلاف جهت وزش باد ساخته شده اند. همچنین سکوهای نگه دارنده ی خشت های تولید شده با استفاده از خشت یا آجر در ۱۱ ردیف با فاصله تقریبی ۱۰ تا ۱۵ سانتی متر از همدیگر ایجاد شده اند تا عبور جریان هوا و گرما و حرارت حاصل از مواد سوختی داخل کوره را ممکن سازند و در نتیجه آجرهای چیده شده روی هم در داخل چاله حفاری شده بهتر پخته شوند.
کوره های نواحی شرقی به دلیل فاصله ی زیاد از جنگل از نی، خاک و خاشاک و کوره های نواحی غربی در نزدیکی جنگل از چوب های جنگلی برای گرم شدن استفاده می کردند.
گمان می رود دیوار تاریخی گرگان از کنار دریای خزر در ناحیه گمیشان آغاز می شده و تا کوه‌های گلیداغ در شمال شرق کلاله امتداد داشته است.
آنچه امروزه از این دیوار باقی مانده نشان می دهد که ساحل کمش تپه در جنوب رود اترک و شمال بندر ترکمن سرآغاز دیوار را در خود جای داده اند اما هنوز انتهای آن به درستی مشخص نیست و ممکن است در مصب رود گرگان، روستای خوجه لر، کوه‌های گلیداغ و یا قله کوه علی‌آباد قرار گرفته باشد.